ISLAM DININDE SIQYRShYLAR MEN MAGIIaLYQ KÚSh IELERINIŃ ÁREKETI MAQULDANBAIDY
Islam dininde sıqyrshylar men magııalyq kúsh ıeleriniń áreketi maquldanbaıdy «Sıqyr jasaýshy nemese sıqyr jasatýshy, bal ashýshy nemese bal ashtyrýshy musylman emes». Bul baǵytta 1047-jyly «Mınerologııa» degen eńbegin jazyp shyqty. Onda ǵalym tylsym kúshterge, magııalyq kúshterge senýdiń orynsyzdyǵyn dáleldegen. Sıqyrshylyq qarańǵy adamdarǵa erekshe kúsh sııaqty kórinetindigi, al ǵylymı kózqaraspen alyp qaraǵanda onyń eshbir ǵajaıyp emestigin, qaıta jalǵandyǵyn ashyp, ǵylymmen ortaq jeri joq ekendigin dáleldedi. Sıqyrshylyqtyń bir túri alhımııa ekendigin, biraq onyń óz atymen atalmaıtyndyǵyn atap ótedi. Bırýnı sondaı-aq Quran kárimde aıtylǵan sý tasqynyna baılanysty kóptegen zertteýler júrgizgen[1].
«Arab ǵalymy» atanyp ketken, Buqarada týyp-ósken Ibn Sına da óz kezindegi ilimderge úles qosqan. Ártúrli derekterge qaraǵanda, Ibn Sına 450-deı shyǵarma jazǵan, sonyń bizge deıin jetkeni 240-taıy ǵana. Bul eńbekteriniń ishinde «Dárigerlik ǵylymnyń qaǵıdalary» degen kitaby óz zamanynda-aq oǵan álemdik abyroı ákeldi. Óıtkeni bul kitapty medıtsına ǵylymynyń Entsıklopedııasy dese de bolǵandaı. Osy qaǵıdalar jınaǵy Azııa men Eýropa elderinde 500 jyldaı dárigerlerdiń medıtsınalyq eńbegine aınaldy.
Osy uly eńbekterdi jazǵan Ibn Sına da Allah taǵalanyń qudiretine shek keltirmegen. Mysaly, kitaptarynyń basy «Allah taǵalanyń atymen bastaımyn! Bar madaq álemdi bıleýshi Allahqa, Onyń barlyq paıǵambarlaryna jarasady» dep bastalýynyń ózi kóp nárseni baıqatady. Ateıstik baǵyttyń bir qateligi – Islamnyń osyndaı iri ǵalymdarynyń ashqan jańalyqtaryn mysalǵa ala otyryp, olardyń tek materıalıstik jaǵyn ǵana jaqtap, dinge qatysty tustaryn jasyryp, qaıta dinge qarsy qoıýǵa tyrysty. Al on segiz myń ǵalamdy jaratqan qudireti kúshti Allah taǵala sol adamdardy aınala qorshaǵan ǵalamnyń syryn ashýǵa, sóıtip solarǵa ustazdyq etýdi násip etti.
HIII ǵasyrda Islam ǵylymynyń kóptegen salalary latynsha aýdarylyp, Batys Eýropa elderine taraǵan. Mysaly, ál-Farabıdiń ǵylymı eńbekteri, mýzykasy, fılosofııasy, optıkasy, geometrııasy, astronomııasy, medıtsınasy aýdarylyp, keń taralǵan. Osylardy taratqan monah Rodjer Bekon shirkeý túrmesinde 14 jyl otyrǵan. Jalpy ǵylymmen aınalysqan adamdar Islamnan basqa dinderde kóp qýǵynǵa ushyrap nemese ólim jazasyna kesilgen. Mysaly, Italııadan shyqqan fızık Djordano Brýno jerdiń domalaqtyǵyn dáleldeımin dep jazaǵa tartylyp, 1600-jyly tirideı órteledi.
Ispanııalyq ǵalym Lıpel Servet qan aınalymyn zerttegeni úshin HVII ǵasyrda otqa órteledi. Ivan Groznyıdyń dárigeri adamnyń ishki dene músheleriniń qurylystaryn anyqtaý maqsatynda ólikti soıǵany úshin óltiriledi. Galıleo Galıleı jerdiń aınalatynyn dáleldegeni úshin uzaq merzimge túrmede otyrady.
Qurandy zer sala oqyǵan adam odan bostandyqqa, ǵylymı izdenisterge kedergi keltiretin birde-bir nárse taba almas edi. Kerisinshe, kóptegen aıattardan jerdi óńdeý, Allah taǵala jaratqan nárselerdiń barlyǵyn da adam ıgiligi úshin zertteýge múmkindikter berilgendigin kezdestiredi. Tarıhta eshqashan da Islam memleketterinde ǵalymdardyń erkin oılaýyna kedergi bolý, zertteý men jańa nárselerdi oılap tabýlaryna tyıym salatyn jaıttar bolǵan emes. Kerisinshe, ondaı adamdarǵa materıaldyq jaǵynan syı-syıapattar kórsetilip, qoǵamdyq ortada mártebelerin kóterip otyrdy.
Islam ǵalymdarynyń orta ǵasyrlarda álemdik deńgeıde alǵy shepke shyǵýyna qandaı jaǵdaılar áser etti? Birinshiden, búkil Islam ǵalymdary qudireti kúshti Allahtyń bir ekendigine, Quran kárimniń Allahtyń sózi ekendigine jáne Muhammed (s.a.s.) Onyń elshisi ekendigine sendi. Ekinshiden, Islam halıfaty ǵalymdarǵa ǵylymı jumystar júrgizýge úlken múmkindikter jasady. Sóıtip paıǵambarymyz Muhammedtiń (s.a.s.) sharıǵatyndaǵy 40 paryzdyń biri – erkekke de, áıelge de ǵylym úırený is júzinde paryz ekendigi kórindi. Úshinshiden, arab-parsy tili búkil musylman ǵalymdarynyń ortaq tiline aınalǵandyqtan bir-biriniń eńbekterin oqyp, zertteýge qyrýar paıda keltirdi. Tórtinshiden, sol orta ǵasyrdaǵy ámirshilerdiń saraılarynyń janynda baı kitaphanalary boldy. Mysaly, ál-Farabı, Ibn Sına taǵy basqa da ǵalymdar kóp ýaqyttaryn osyndaı kitaphanalarda ótkizip, ǵylymı kózqarastaryn qalyptastyrdy. Besinshiden, orta ǵasyrdaǵy Islam ǵulamalary ejelden kele jatqan ilimder men tujyrymdamalardy, ǵylymı jańalyqtardy oqyp, jalǵastyryp qana qoımaı sondaı muralardyń paıdaly jaqtaryn alyp, álemdik ǵylymnyń damýyna erekshe úles qosty. Altynshydan, Islam ǵalymdary ǵylymdardy sala-salaǵa bólip, jekelegen ǵylymdardy keıingi ǵalymdardyń zertteýlerine jol saldy. Mysaly, medıtsına, astronomııa, fılosofııa, matematıka, hımııa, fızıka, taǵy basqa ǵylym salalaryn jetildirdi[2].
Baqytjan ÓTKELBAEV
