ISLAMDAǴY BILIM ALÝ QUNDYLYǴY
Islam dini boıynsha eń kórkem beınede jaratylǵan adam balasy ózin oqý, bilim alý arqyly damytýy kerek. Óıtkeni, onyń kúsh-qaıraty, ynta-jigeri men qabiletteri qundy, baǵaly sanalady. Bul qabiletterdi óz maqsatyna saı damytyp, paıdalanbaý ysyrap bolyp tabylady. Sebebi, qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyndaǵy órleý, Ekonomıkalyq turǵydan kúsheıý jáne ulttyq mádenıettiń urpaqtan urpaqqa berilip otyrýy tek qana bilim berý arqyly ǵana múmkin. Adam balasynyń qoǵamdyq ortadaǵy dárejesi bilim deńgeıine qaraı anyqtalady. Quran Kárimniń alǵashqy aıaty da «Oqy», «Jaratqan Rabbyńnyń atymen oqy! Adamdy uıyǵan qannan jaratqan. Oqy! Rabbyń seniń ardaqty! Ol qalammen úıretken». (Alaq súresi) dep buıyrý arqyly bastalǵany barshamyzǵa belgili. Osyǵan qarap ıslam dininiń bilim alýǵa, úırenýge, ǵylym izdeýge qanshalyqty mańyz bergenin baıqaımyz. Osy arada ǵylymǵa, bilimge, úırený men úıretýge arnalǵan keıbir Quran aıattary men hadısterin eske túsire ketken jón bolar: «Biletinder men bilmeıtinder teń be? (39/12)»,«Ǵylym árbir er men áıelge paryz», «Ǵylym musylmannyń joǵaltqan dúnıesi. Ony qaı jerde tapsa alady», «Eń abzal sadaqa – musylmannyń ǵylym úırenip, sosyn ony musylman baýyryna úıretýi», «Kimde kim ǵylym jolyna tússe Alla onyń jumaqqa barar jolyn jeńildetedi». Mine, osyǵan uqsas tolyp jatqan bilim men ǵylym izdeýge shaqyratyn aıattar men hadıster ıslam dinindegi bilimniń mán-mańyzyn kórsetedi.
Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) Mádınaǵa hıjra jasaǵannan soń, sol jerde meshit saldyryp, onda arnaıy dindi úıretý maqsatynda bir bólim qurǵany jáne ol orynda ózi ustazdyq etkeni málim. Alla elshisi oqý-jazýdy jáne basqa da ǵylymdardy halyqqa úıretýdi sahabalardyń ishindegi saýattylaryna mindetteıdi. Bádir soǵysy kezinde Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) qarsylas jaqtan tutqynǵa túskenderdiń oqý-jazý biletinderine, mádınalyq on musylmannyń saýatyn ashqan jaǵdaıda bosatý shartyn qoıǵany ıslam tarıhynan belgili. Hz. Paıǵambarymyz bir jaǵynan bilimdilerge biletinin bilmeıtinderge úıretýdi buıyrsa, ekinshi jaǵynan muqtaj aımaqtarǵa dindi úıretetin ustazdardy jiberip otyrdy. Osylaısha musylmandardyń bilim alýyna ózi tikeleı uıytqy bolyp, úlgi kórsetti. Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) ıslam dini jańadan taralyp jatqan aımaqtarǵa óz sahabalaryn jiberý arqyly sol aımaqtaǵy halyqtyń din ıslamdy tereńirek túsinýine jaǵdaı jasady. Islamǵa deıin san túrli nanym-senimdi ustanyp kelgen jat jerlik halyqtar bilimdar musylmandar arqyly ıslam dininiń asyl qundylyqtarymen sýsyndady.
Bilimge umtylý – shynaıy senýshilerge tán qasıet. Quran musylmandardy bilimdi baılyq pen ataq úshin emes, senim úshin ıgerýge shaqyrady. Al óz bilimin tákapparlyqqa jáne ataqqumarlyqqa negiz retinde paıdalanǵandardyń orny tozaq ekenin paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) te aıtyp ketken. Dinı jáne dúnıelik bilimdi Alla rızalyǵy úshin úırenip, óz bilimi arqyly ıgi, saýapty ister atqarýǵa umtylǵandar adamzatqa tek paıda ákeletini belgili. Adal nıetimen jáne durys is-áreketterimen erekshelengen musylmandar áriptesterine qyzǵanyshpen qaramaıdy jáne óz qatelikterin moıyndaýǵa árdaıym ázir turady. Olar ózine baǵyttalǵan maqtaýlarǵa masaırap, dańdaısymaıdy jáne meni maqtasyn dep rııakerlikke barmaıdy. Islam ilimine sáıkes, úlgili shákirtke tán basty qasıetterdiń biri – aqıqatty meńgerýge umtylys bolyp tabylady. Islam dini bilimdilerge úlken jaýapkershilik artqan. Olar aınalasyndaǵy adamdardy bilim nárimen sýsyndatýy tıis. Eger ózgeler ol adamnyń bilimine muqtaj bolyp jatsa, ǵalym óz bilgenin jasyryp qalmaýy kerek.
Musylman áleminde ǵylym – erekshe qurmetke ıe qundylyq. Ertedegi ıslam memleketterinde patshalar tanymal din qaıratkerlerin qamqorlyǵyna aldy, qabiletti ǵalymdardyń jumys isteýine múmkindikter jasap berdi. Erte kezden-aq ıslam áleminiń barlyq qalalaryndaǵy meshitter men medreselerde birtindep kitaphanalar salyna bastady. Bul is ıslam áleminiń bilim alýǵa qanshalyqty deńgeıde kóńil aýdarǵanyn ańǵartsa kerek. Musylman elderiniń saıası-qoǵamdyq ómirinde fılosoftar men oıshyldar mańyzdy ról oınaǵanyn tarıhtan bilemiz. Musylman oıshyldary qoǵamdyq pikirge yqpal etti jáne kóptegen memlekettik mańyzy bar sheshimderdiń qabyldanýyna túrtki boldy. Ábýl Ásýad ád-Dýalı bylaı degen edi: «Patshalar adamdardy basqarady, al patshalardy ǵalymdar basqarady». Bul sóz bıleýshilerdiń bilim ıelerine júgingenin ańǵartady. Ǵulamalar tushymdy oılary men nárli sózderi arqyly qarapaıym halyqqa da aqylshy bolyp otyrdy. Islam áleminde orta ǵasyrlarda bolǵan ǵylym jetistikteri qoǵamnyń bilim deńgeıine de áser etti. Oıshyl-fılosof ál-Kındı, matematık ál-Horezmı, dáriger, aqyn Ibn Sına, matematık, astronom ál-Battanı, ekinshi ustaz ál-Farabı t.b. danalar musylman áleminen ósip óngen.
Musylmandyq bastaýysh dinı mektepter (maktab) VII ǵasyrda meshitterdiń janynda paıda boldy. Olardyń qurylýy taıftik ál-Hajjaj ıbn Júnistiń esimimen baılanystyrylady. Islamnyń gúldengen kezeńinde musylman qalalarynda kóptegen joǵary mektepter (medrese) qyzmet etti. Jalpy musylman álemindegi tanymal medreseler qataryna Báıt ál-Hıkma (Baǵdad IH ǵ.), ál-Karavııııa (Baǵdad IH ǵ.), ál-Azhar (Mysyr H ǵ.), án-Nızamıııa (Baǵdad HI ǵ.), ál-Mýstansyrıııa (Baǵdad HIII ǵ.) jatady. Olardyń árqaısysynyń ózine tán erekshelikteri boldy. Musylman halyqtarynyń medreseleri Eýropadaǵy kolledjder men ýnıversıtetterdiń bastamasy boldy. Eýropadaǵy Bolon, Parıj, Monpel, Oksford tárizdi ýnıversıtetter HII ǵasyrdan soń ǵana, ıaǵnı ıslamdyq medreselerdiń qurylǵanynan birneshe ǵasyr ótken soń ǵana ómirge keldi. Islam dininde bilim alýshy eki jaman qasıetten arylýǵa tıis dep esepteledi. Olar: tákapparlyq jáne shekten shyqqan uıalshaqtyq. Birinshiden, shákirt óz qatelikterin moıyndaı bilýi jáne jetken jetistikterine masaırap ketpeýi kerek. Ekinshiden, shákirttiń shekten shyqqan uıalshaqtyǵy da bilimdi jetildirýge kedergi bolyp tabylady. Óıtkeni, uıalshaq shákirt túsinbegen jaıtty ustazynan suraýǵa qysylady jáne boıynda keritartpa qasıetter paıda bolady. Islam dininde bilim alý belgili bir jaspen shektelmegen. Ata dinimiz jas balalardyń bilim alýyna erekshe mán berýmen qatar kez-kelgen jasta bilim úırenýge úndeıdi. Buǵan Paıǵambarymyzdyń «tal besikten jer besikke (mazar) deıin bilim alyńdar» degen hadısi dálel. Sonymen qatar ardaqty Paıǵambarymyz «Eki kúni bir-birine uqsas (teń) bolǵan musylman zııan ishinde» degen. Bul sózde úlken mán bar. Eki kúnniń uqsas bolýy degen sózdiń astarynda, musylman adamnyń birjaqty ǵumyr keshpeı, únemi izdeniste bolý kerektigi meńzelgen. Erte kezeńde joǵary qarqynmen damyǵan ıslamdyq elder qazirgi kezde ǵylym men bilimdegi burynǵy bıigin joǵaltyp alǵany barshamyzǵa belgili. Bul árıne dinmen baılanysty jaıt emes. Dindi durys túsinbeýden týyndap otyrǵan qubylys.
Sońǵy ýaqytta elimizde kertartpa dinı aǵymdar halyqtyń sanasyn sonaý ortaǵasyrǵa súırep aparǵysy keletinin kórip júrmiz. Dinniń bilimge, ǵylymǵa, mádenıet pen órkenıetke shaqyratyn asyl qundylyqtaryn nasıhattaýdyń ornyna basty negiz bolyp tabylmaıtyn dúnıelerdi mańyzdy etip kórsetip, senýshilerdiń arasynda alaýyzdyq týdyrýda. Al bilimdi bolý adamdy osyndaı kertartpa qasıetterden saqtaıdy.
Qazir musylman memleketterinde bolyp jatqan qaqtyǵystar men turaqsyzdyqtardyń astarynda osy bilimsizdik, halyqtyń basym bóliginiń saýatsyz bolýy da mańyzdy faktor bolyp tabylady. Bizdiń memleketimiz álemdegi eń ozyq 30 memlekettiń qataryna kirýdi kózdep otyr. Al úzdikterdiń qatarynda bolý úshin bizge sapaly bilim alǵan bilikti mamandar qajet. Qazirgi kezeńde QR bilim berý júıesi alǵa jyljyp damyp keledi. Bilim berý júıesiniń barlyq satysyn halyqaralyq standarttarǵa negizdeý jolynda júıeli jumystar júrgizilýde. Áıtse de, shet eldik tájirıbeni ózimizge engizgen sátterde ulttyq erekshelikterimizdi de eskerýdi umyt qaldyrmaýǵa tıispiz. Sebebi bir elde jemisti bolǵan joba ekinshi elde sol nátıjeni bere bermeıdi. Elbasymyz «Qazaqstan –2050» strategııalyq joldaýynda bolashaqqa alǵa qoıylǵan maqsat-mindetterdi atap ótti. Osy mindetterdi júzege asyrý eń aldymen elimizdiń jastarynyń moınynda ekeni anyq. Al bul bıikterdi baǵyndyrý úshin jastardyń boıynda otansúıgishtik, tereń bilim, jańashyldyq sekildi qasıetter bolý kerek.
Bilimdi jastar – memleketimizdiń mańyzdy qozǵaýshy kúshi. Óz bilimin otanyn damytýǵa arnaý asa saýapty, ıgi is. Islam áleminiń bir bólshegi bolyp tabylatyn Qazaq Eli ekinshi ustaz atanǵan, búkil álemdi moıyndatqan babamyz ál-Farabıdiń urpaqtary retinde bilim men ǵylymda ózegelerden ozyq turýǵa tıispiz. Bolashaqta Qazaq Eli bilim men ǵylymnyń barlyq salasynda ózge elderdiń úlgisin qabyldaýshy ǵana emes, ózgelerge úlgi kórsetýshi dárejesine jetse eken deımiz. Dindi de parasattylyqpen, ǵylym arqyly tanysaq eken. Áıtpese, burynǵy babalarymyzdyń jasaǵan eńbekterimen maqtanýmen ǵana shektelip qala beretinimiz anyq.
Sultanmurat ABJALOV,
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń dotsenti
