ITJEIDE NEMESE ITKÓILEK
Itjeıde - balanyń mynaý jaryq jalǵanda kıetin eń alǵashqy kıimi. Ony tek kindik sheshe ákeledi. Bul kádimgi jeıde sııaqty emes, qoltyǵynan oıyp jeń shyǵaryp, qolmen kóktep tikken ýaqytsha kıetin kóılek. Náresteniń terisi tym nEzik bolǵandyqtan júmsaq matadan tigisin syrtyna qaratyp, keń-mol ári uzyn etip tigedi. Munyń ózindik máni bar, birinshiden, balanyń emin-erkin jatýyna yńǵaıly bolsyn degeni. Al, negizinen, basty maǵynasy tereńirek jatyr. Tirshilik degen birqalypty zyryldap óte shyǵar taqtaq jol emes. Órge de órleısiń, temenge de syrǵısyń. Kún men tún sekildi jaqsylyq pen jamandyq, molshylyq pen joqshylyq birge júredi. Aqqan seldeı, esken jeldeı óte shyǵar qysqa ómirde tarshylyq kórmesin, basyna tartsa, aıaǵyna jetpeıtin muqtajdyq- qa tirelmesin degen aq tileýmen ıtjeıdeni berekeli etip tikken eken. Keıingi zamannyń kindik shesheleri dúkenniń daıyn kıimin alady, jeıdesi kindigine de jetpeıdi. Ata-babalarymyz «jaqsy sóz - jarym yrys» dep sóz kıesin jete uqqandyqtan aıtqan. Olar jaratylys pen adam bolmysyn baılanystyra otyryp túrmysqa engizgen yrym-tyıym, ádet- ǵuryptary oısyz, negizsiz shyqpaǵany az da bolsa zerdeli adamdy beı-jaı qaldyrmasa kerek.
Osynaý ulan-ǵaıyr ken-baıtaq jerge ıelik etken «kóshpendiler» atanǵan halyq erligi men órligin, parasaty men danalyǵyn shartarapqa tanytyp, tútastyǵyn moıyndata bilgeni tarıhı shyndyq. Búginde... Qarap tursańyz óz elinde, óz jerinde úısiz-kúısiz kún keship, bazarda ala qorjyn arqalap, janbaǵystyń jarapazanyna túsip, basyna tartsa, aıaǵyna jetpeı, turmys taýqymetin tartyp júrgen óz qazaǵymyz emes pe? Qaı tusta ata jolynan adastyq, qaı jerde jańylyp jaza bastyq? Týralyqtan qashan taıdyq? Jaýap izdeımiz. Sebep izdeımiz. Biz bir kúnde jetpedik qoı bul kúıge. «Tasyn ala berse, taý da taýsylady» degendeı, ana jerden, myna tustan tam-tumdap ulttyq qasıetimiz mujyla berdi, mujyla berdi. Sóıtip, «kóp azdan kólemdi kóp jınalǵanyn» bilmeı qaldyq. Tikeleı ıtjeıdege qaıta oralaıyq, ony sábı qyrqynan shyq- qansha kıgen. Balany qyrqynan shyǵarǵanda ıtkóılekke órik- meıiz, tEtti-máttini túıip, ıttiń moınyna baılap jiberedi. Balalar ıtti qýyp júrip ustap, ne aldap shaqyryp moınyndaǵy jeıdeni sheship alyp ishindegisin talasyp jeıdi. Bosaǵan jeıdeni úlken- derge qaıtaryp berip, syı alady. Qazaq halqy ıtti «jeti qazynanyń biri» dep áteýirleıdi. It - adamzattyń jer betindegi alǵashqy serigi, qorǵaýshysy Eri ıesine adal berilgen kúzetshisi. «Adam ata men Haýa ana peıishten qýylǵanda ıt olarmen birge kelgen» degen ańyz álem halyqtary- nyń derliginde bar. Ittiń jEne bir qasıeti - kóptep kúshikteıtindiginde. «Balanyń artynan bala ersin, shańyraq balanyń shýyna tolsyn» degen tilek jatyr. Sodan keıin tilimizde «ıtjandy» degen sóz bar. Ittiń tózimdiligine, qaısarlyǵyna baılanysty aıtylǵandyqtan da balanyń boıynda qaısarlyq pen tabandy- lyq, adaldyk qatar órilsin, tirshilikte keziger qıyndyqtarǵa tóze bilsin degen aq nıetpen ıtjeıde ıtke baılanǵan. Sol jeıdeni bala kótermeı júrgen áıel qalap alatyn da salt bolǵan eken. Osy jerde sonaý jas kezimde bolǵan, kúni búginge deıin kóz aldymnan ketpeı, jadymnan shyqpaı júrgen bir kishkene kórinisti aıtýdyń reti kelip tur. Anamnyń Atamqul deıtin týysy bar edi. Sol naǵashymdy Almatyda týratyn úıli-jaıly eki uly eki jaǵynan úgittep, qalaǵa kóshirip áketpekshi boldy. Sonda naǵashym úldaryna: - Qaıda júrseńder de qúdaı betterińnen jarylqasyn!
Meniń bata-tilegim qashanda sendermen birge. Tústik ómirim bar ma, joq pa, bilmeımin, ol tek bir Allaǵa aıan. Toqymdaı jerge sııatyn tomarshadaı tEnimdi súırep týǵan jerimnen eshqaıda qozǵalmaı- myn. Myna jerge atalarym at baılap, analarym kúl tókken. Kindigim osynda kesilip, ıtjeıdemdi ıttiń moınyna osy jerde baılaǵan, - dep týyp-ósken Qarqarasyn qushaqtaǵysy kelgendeı qulashyn jaıyp turyp qaldy. Jasy jetpiske kelgen adamnyń ózi kórmegen «ıtjeıdesin» esine alǵany sol kezde maǵan kúlkili kórinip edi. Keıin túsindim... Eki aýyz sózben týǵan jerine, ósken otanyna degen sheksiz adaldyq pen súıispenshiliktiń ǵajap úlgi- sin aıtqan eken. Qaıran baıaǵynyń ımanjúzdi ardaq qarttary-aı deseńizshi!
Z.Ahmetova, Kúretamyr
