Kıimine qaraı qarsy alamyz nemese kıim kııýdiń ádebi
«Kıimine qarap qarsy alyp, aqylyna qaraı shyǵaryp salady» degendeı, jarasymdy da sándi kıinýdiń mańyzy zor. Kıim adamdy qorshaǵan ortanyń, tabıǵattyń túrli áserlerinen qorǵaıdy. Kıimder tutyný maqsatyna qaraı dástúrlik jáne belgili bir salaǵa, maqsatqa, ár ulttyń ereksheligin kórsetýde qoldanylady. Kıim tigisti jáne tigissiz bolyp eki negizgi topqa bólinedi. Tigisti kıimge qandaı kıimder jatatyny belgili. Tigissiz kıimdi adam ústine jamyla nemese orap kıedi. Mysalǵa, úndilikter sarı, shalma, sháli kıse, kavkazdyqtar býrka, rımdikter toga, ejelgi grekter gımatıı, soltústik halyqtary teriden jasalǵan tulyp, taıgalyqtar teri jelbegeı sekildi tigissiz kıimderin ústerine jamylǵan. Barsha musylmandarǵa ortaq tigissiz kıim ol – ıhram. Kúlli musylman jurty qajylyqqa barǵanda ústerine ıhram oraıdy. Sonymen qatar, kıimniń klassıkalyq, sporttyq, jumysqa arnalǵany, ulttyq jáne t.b. túrleri kóp.
Qasıetti Quran Kárimde kıim jaıynda bylaı delinedi: «Áı, adam balasy! Uıatty jerlerińdi jabý úshin kıim jáne sándik buıym túsirdik. Negizinde taqýalyq kıimi jaqsy. Solar Allanyń belgileri. Árıne túsinersińder»[1].
«Alla jaratqandarynan kóleńkeler jasap jáne taýlardan yqtasyndar paıda qyldy. Sondaı-aq sender úshin ystyqtan qorǵaıtyn kıimder jáne soǵysta qorǵanatyn saýyttar paıda qyldy. Osylaısha senderge nyǵmetterin támamdady. Árıne, boı usynarsyńdar»[2].
Kıim degendi Alla Taǵala tarapynan túsken nyǵmetteriniń biri dep bilýimiz kerek. Ony joǵarydaǵy aıtylǵan aıattardan baıqaý qıyn emes. Amr ıbn Shýǵaıb ákesinen, al ákesi óz ákesiniń (r.a.) aýzynan estigen hadıste: «Rasýlalla (s.ǵ.s.): «Shynynda Alla Taǵala Óziniń nyǵmetiniń belgisin qulynyń ústinen kórgendi unatady», – dep aıtty» – delingen[3]. Sondyqtan da sol nyǵmetti adalynan taýyp, uqypty etip kıgenimiz abzal. Árkim ózine jarasymdy etip, tyrystyryp tar qylmaı, tym keń de qylmaı kıim tańdap kıgeni jaqsy. Jalpy kıim kııýdiń ádebin biz ardaqty Paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s.) úlgi etip alamyz. Rasýlalla (s.ǵ.s.) ózine sálem bere kelgenderge eń jaqsy kıimin kıip qarsy alady eken. Osylaı jasaýdy basqalarǵa da ósıet etken.
Alla elshisi (s.ǵ.s.) jańa kıim kıgende Allaǵa hamd aıtyp, eki rákat namaz oqyp, eski kıimderin bireýge beretin. Odan bólek Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) jańa kıim kıgende qalaı duǵa jasaıtyny jaıynda Ábý Saıyd (r.a.) bylaı deıdi: «Alla elshisi (s.ǵ.s.) ústine jańa kıim kıgende, «sálde», «kóılek», nemese «shapan» dep, kıimniń atyn atap turyp: «Ýa, Alla Taǵalam, bul sýdaı jańa kıimdi maǵan Sen kıgizdiń. Saǵan madaq pen shúkirshilik aıtamyn! Bir Ózińnen munyń ıgiligin jáne ıgi jolda qoldanylýyn suraımyn. Sondaı-aq, onyń jamandyǵynan jáne jaman jolda qoldanylýynan bir Óziń saqtaǵaısyń», – dep duǵa jasaıtyn edi»[4].
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) árbir isti oń jaqtan bastaıtyn. Kıim kıgende de oń jaqtan bastaýdy ósıet qylǵan. Aısha anamyz (r.a.): «Rasýlalla (s.ǵ.s.) dáret alǵanda, shash taraǵanda, aıaq kıim kıgende, jalpy barlyq (jaqsy) isterinde oń jaqtan bastaǵandy unatatyn edi» – degen[5]. Sondaı-aq Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Bir adam aıaq-kıimin kıgen kezde oń jaǵymen kıip, shesherde sol jaǵymen sheshsin»[6], – deıdi.
Kıimdi tańdap kıgende onyń túr-túsine de asa mán bergen jón. Ashyq tústi kıimder kim-kimge de ajaryna ajar bereri anyq. Aq tústi kıim kııýdi ardaqty Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) ózi erekshe aıtqan. Sámýradan (r.a.) jetken hadıste: «Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Aq tústi kıim kıińder, óıtkeni aq tús – taza, qarapaıym ári kórikti keledi. Máıitterińdi de aq tústi matamen kebindeńder», – dep aıtty» – delingen[7]. Taǵy bir hadısinde Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Kıimderdiń aq tústisin kıińder. Óıtkeni olar eń izgi kıimder»[8] deı kele aq tústi kıim kııýimizdi úlgi ete, ári ósıet retinde aıtqan.
Árıne Alla Taǵalanyń jaratqan tústeriniń ishinen tek aq tústisin ǵana kııý mindetti emes. Árkim ózine jarasymdy tústi kıim tańdasa, kelbetin kelistirip, kórkine kórik qosady. Ábý Rasýma (r.a.) jetkizedi: «Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) ústinde jasyl tústi eki kıim kórdim»[9], - dep Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) da túrli-tústi kıimge qumartqanyn baıqatady.
Ýmmý Sáláma (r.a.) anamyz: «Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) eń súıikti kıimi jeıde bolatyn» – degen[10]. Sál ıbn ál-Hanzalııa Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) bylaı degenin jetkizedi: «Jaqynda baýyrlaryńmen qaýyshasyńdar, sondyqtan kópshiliktiń ishinde adamnyń ajaryna ajar qosatyn bettegi kórikti qal sııaqty tartymdy bolyp kóriný úshin er-turmandaryń men ústi-bastaryńdy retke keltirińder. Rasynda, Alla Taǵala jaman sóz ben jaǵymsyz is-áreketti, ári usqynsyz túr-turpatty unatpaıdy»[11].
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) uqypty ári taza kıinýge asa mán bergen. Sonyń ishinde shamasy jete tura qarapaıym kıingen adamdy jaqsy jańalyqtarmen súıinshilegeni bar. Mýǵaz ıbn Ánástan (r.a.) jetken hadıste: Rasýlalla (s.ǵ.s.): «Kimde-kim Allanyń razylyǵy úshin kishipeıildilik tanytyp, qymbat kıimderdi kııýge shamasy jetse de qarapaıym kıinetin bolsa, qııamet kúni Alla Taǵala ony shaqyryp alyp, kúlli jaratylystyń aldynda múminderge arnalǵan (baǵa jetpes) kıimderdiń ishinen qalaǵanyn kıgizedi», – degen[12].
Qaısybir adam dúnıesi bola tura tym jupyny da kıinbeýi kerek. Aýf ıbn Malık (r.a.) jetkizedi: «Bir kúni Alla elshisi (s.ǵ.s.) meni eski kıim kıip júrgenimdi kórip qalyp: «Seniń dúnıeń joq pa? Nege bulaı kıinip júrsiń?» dep surady. Sonda men: «Alla Taǵala maǵan túıe, qoı, sıyr, at barlyq tórt túlikten mal berdi» dedim. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Olaı bolsa sol dúnıeń ústińde kórinýi qajet»dedi[13].
Dúnıesin kórsete kıiný bir basqa, tákapparlana, pańdana kıiný bir basqa. Sebebi Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim mansapty kıim kıse Alla Taǵala oǵan qııamet kúni beıshara, masqaralyq kıim kıgizedi. Sosyn ishine ot jaǵady»[14] deı kele, ózimshildene kıinýden tyıǵan eken. Býraıda (r.a.) jetkizedi: «Biz Alla elshisiniń janynda otyrǵanbyz. Quraıshtan bir adam erekshe kıinip, shaıqatylyp, tákapparlana janymyzǵa keldi. Ol turyp ketken soń Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Qııamet kúni Alla Taǵala álgi adamǵa eshqandaı saýap bermeıdi», – dedi. Sonymen qatar Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) jurt nazaryn ózine aýdarý úshin kıim kııýden tyıa otyryp bylaı deıdi: «Kimde-kim maqtanysh ári adamdardy ózine qaratý úshin kıim kıse ony sheshkenge deıin Alla Taǵala oǵan raqym nazarymen qaramaıdy»[15].
Er men áıeldiń jaratylysynan ózara aıyrmashylyqtary bar. Sol sekildi, er men áıeldiń ózderine tán kıimderi de barshylyq. Áıel kisiler dene bitimi bilinbeıtindeı etip keń kıim kııýleri kerek. Bastysy er kisi áıelge, áıel kisi er adamǵa uqsatyp kıinbese bolǵany. Ábý Hýraıra (r.a.) jetkizedi: «Alla elshisi (s.ǵ.s.) áıel kıimin kıgen erkekke, erkek kıimin kıgen áıelge laǵynet aıtty»[16] degen.
Jibekten jasalǵan kıimder áıelderge ruqsat etilgenimen, er adamdarǵa qatań tyıym salynǵan. Álı (r.a.) jetkizgen hadıste: Alla elshisi (s.ǵ.s.) oń qolymen jibek matany, sol qolymen altyndy ustap turyp: «Rasynda, bul ekeýi úmbetimniń erkek kindiktilerine haram», – dep aıtty», – degen[17].
Omar ıbn ál-Hattab (r.a.): «Alla elshisiniń (s.ǵ.s.): «Jibekten kıim kımeńder, óıtkeni, rasynda jibekti osy dúnıede kıgender, ony o dúnıede kıe almaıdy», – dep aıtqanyn estidim», – degen[18]. Abý Mýsa ál Ashǵarıden (r.a.) jetken hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Rasynda, jibek pen altyn kııý meniń úmmetimniń erkekteri úshin haram, al áıelderi úshin halal» degen[19]. Hýzaıfadan (r.a.) jetken derekte: «Paıǵambar (s.ǵ.s.) bizge altyn men kúmis ydystardan ishýge, jibekten jáne negizi jibekten jasalǵan kıimderdi kııýge jáneoǵan otyrýǵa tyıym salatyn”[20].
Kıilmeı turǵan kıimderdiń de jınaqy turýy jón eken. Óıtkeni Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Shaıtan senderdiń kıimderińdi paıdalanady. Qaı-qaısysyń kıimderińdi sheshken kezde qaıta kıgenge deıin jınap qoıyńdar. Óıtkeni olar «Bısmıllámen» jınalǵan kıimdi asha almaıdy», – dep eskertken. Mine, kıim kııýdiń jalpy ádebi osylaı. Baı bolsaq ta qaraıpaıym kıinsek, kedeı bolsaq ta qapalanbaı kıinsek kıim ádebin saqtaǵanymyz. Kıim ádebin saqtasaq, ádemi kórinedi ekenbiz.
Nurqanat Nurdáýletuly
[1] «Aǵraf» súresi, 26-aıat
[2] «Nahyl» súresi, 81-aıat
[3] Tırmızı
[4] Ábý Dáýit, Tırmızı
[5] Býharı; Mýslım
[6] Buharı
[7] Násáı, Hakım
[8] Tırmızı
[9] Ábý Dáýit
[10] Ábý Dáýit, Tırmızı
[11] Ábý Dáýit
[12] Tırmızı
[13] Tırmızı
[14] Ibn Mája
[15] Tabaranı
[16] Ábý Dáýit
[17] Ábý Dáýit
[18] Buharı, Mýslım
[19] Tırmızı
[20] Imam Buharı
