MADHALIZM JAMAǴATY JAILY NE BILEMIZ?
Madhalıtter – Rabıǵ ıbn hadı Ǵumaır ál-Madhalıdiń kózqarasyn ustanatyn, «sharıǵat negizinde qoǵam qurýǵa» baǵdarlanǵan sáláfılik senimdegi jamaǵat. Bul jamaǵat 1990 jyldardyń basynda Saýd Arabııasynda oryn alǵan saıası jaǵdaılarǵa baılanysty, sáláfııa ókilderiniń ortaq ustanymy joqtyǵy sebebinen paıda bolǵan birneshe qozǵalystyń biri retinde qalyptasty.
Tegi Efıopııalyq Muhammed Aman ál-Jamı 1991 jyly Saýd Arabııa terrıtorııasyna AQSh áskerin kirgizýge baılanysty úkimettiń ustanymyn qoldap, qarsy shyqqandardy harıjıtter dep aıyptady. Bul sol kezdegi bılikke unap, Saýd Arabııasynda jamııa degen top paıda boldy. Úkimettiń qoldaýymen olar kúsh alyp, ózderine qarsy shyqqandardyń bárin adasýshy, bıdǵatshy jáne úkimetke qarsy shyǵýshylar dep kinálady. Keıin Muhammed Aman ál-Jamıdiń pikirlerin Rabıǵ ıbn hadı ál-Madhalı jalǵastyrdy.
Rabıǵ ıbn hadı ál-Madhalı 1932 jyly Arab túbeginiń ońtústiginde dúnıege kelgen. Ol Mádına qalasyndaǵy Islam ýnıversıtetinde bilim alyp, HH ǵasyrdaǵy eń iri sáláfı (ýahhabı) aǵymynyń sheıhteri Nasrýddın ál-Álbanı (1914-1999), Abdýlazız Ibn Baz (1910-1999) jáne Muhammed-Amın Shankytıdyń (1905-1973) shákirti bolǵan.
Din salasy mamandarynyń aıtýynsha, Rabıǵ ıbn hadı ál-Madhalıdiń ustanymdary «Musylman baýyrlar» jáne Sáıd Qutyptyń kózqarasyna reaktsııa retinde paıda bolǵan. Kezinde onyń ózi 20 jylǵa jýyq osy «musylman baýyrlardyń» arasynda júrgen. Ol Sáıd Qutyptyń «ádiletsiz basshyǵa qarsy shyǵý kerek» degen ustanymyna qarsy shyqqan. Osylaısha ol «musylman baýyrlar» men Qutypty árdaıym kinálap, oǵan qatysty arnaıy eńbek te jazǵan. Olardyń ustanymdarynan bul óte aıqyn baıqalady. Ózderine unamaǵan sýrýrıtterdi kóbine «ıhýan», «qutypshyldar», «harıjıtter» degen sekildi jaǵymsyz ataýlarmen atap, ózderin aq qylyp kórsetkisi keledi. Bul jamaǵattyń ókilderi Ibn Taımııa, Muhammed ıbn Abdýl-Ýahhab, sondaı-aq keıingi Abdýlazız Ibn Baz, Muhammed ıbn Salıh ál-Ýsáımın, Salıh ál-Faýzan, Nasrýddın ál-Álbanı sııaqty sheıhtardy ózderine ustaz sanaıdy.
Súnnıttik mázhab ımamdaryna taqlıd (izinen erý) etýdi joqqa shyǵara otyryp, madhalıtter ózge de sáláfıler sekildi tek ózderiniń ustazdaryn tyńdaıdy. Bul jamaǵattyń ókilderi durys emes manhadjdy (Islam men sharıǵatty durys túsiný jáne jetkizý ádisi) ustandy dep, súnnıttik mázhabtardy ǵana emes, sonymen birge sáláfızm ıdeologııasynyń ózge de aǵymdaryn synaıdy. Osy áreketteri úshin olar sáláfızm aǵymdarynyń ishinde takfırıstik (takfır – kúpirlikpen aıyptaý) top degen atqa ıe boldy.
Madhalıtter buryn ózderi qoldaǵan bılikke qarsy is-áreketke kóshýmen de sıpattalady, bul olardyń ıdeologııasynyń negizinde jatyr. Úlgi retinde Osman ımperııasynyń bıleýshisine qarsy qarý kóterip, jazyqsyz musylmandardy kúpirlikpen aıyptap, olardyń qanyn tókken Muhammed ıbn Abdýl-Ýahhabtyń ıdeıalaryn aıtýǵa bolady. Keıingi kezde de mundaı jaǵdaılar oryn alǵan. Mysaly, Lıvııadaǵy azamattyq soǵys barysynda bastapqyda Mýammar Kaddafıge degen adaldyǵyn kórsetken madhalıtter keıin ony kúpirlikpen aıyptap, bir sátte oǵan opasyzdyq jasaǵan. Bul olardyń radıkaldyq aǵymdarǵa tán áreketterge bir sátte aýysý múmkindigi joǵary ekeniniń aıqyn dáleli.
Osy jerde joǵaryda aty atalǵan Ibn Bazdyń qazirgi bıleýshilerge qatysty shyǵarǵan pátýasyna nazar aýdarý kerek. Bul pátýada sharıǵatsyz júzege asqan bılikke eshqandaı adaldyq tanytý týraly aıtylmaıdy. Osy pátýanyń mazmunynan zaıyrly zańnamany qoldanatyn kez-kelgen bılik, musylmandardy basqara almaıdy degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Mundaı bılikti «adasqan kápirler» dep atap, olar qoldanatyn zaıyrly zańdardyń sharıǵattan joǵary bolýy múmkin emes dep sanaıdy. Ibn Bazdyń pikirinshe, Islam dinin qabyldaýdan bas tartqan kápirlermen, sondaı-aq sharıǵatqa negizdelmegen memlekettik mekemeler jáne olardyń qyzmetkerlerimen, olar Islamdy qabyldaǵanǵa deıin shaıqas júrgizý kerek.
Sonymen qatar Rabı ıbn Hadı ál-Madhalı demokratııa men zaıyrlyq bılik júıesin teriske shyǵaryp, ony kúpirlik dep sanaǵan. Osyǵan qatysty óziniń «Búlikter men demokratııadan saqtandyrý» atty maqalasynda: «Eger basshy Allanyń túsirgenderimen basshylyq etpese, biraq sharıǵat zańdaryn moıyndap, óziniń isin haram dep bilse, ol – kishi kúpirlik. Eger basshy Allanyń túsirgenimen basqarmaýdy halal dep bilip, demokratııamen basshylyq etse, onda ol úlken kúpirlikke túsip, Islamnan shyǵady», – degen.
Olar bılikke qarsy shyqpaıdy degen qate paıym nátıjesinde elimizde keıbir ortalarda ózge sáláfılerge qarsy osy toptaǵylardy qoldaý kerek degen ustanymnyń bar ekenin de aıta ketý kerek. Bul – qate pikir. Ózge sáláfı (ýahhabı) aǵymdarynyń ókilderi sekildi madhalıtter de halqymyzdyń salt-dástúrleriniń mánine durys úńilip, maǵynasyn túsinbesten «bıdǵat» (dinge engizilgen jańashyldyq) dep musylmanshylyqpen astasyp jatqan ádep-ǵurpymyzǵa bilmestikpen qarsy shyǵady.
Bul jamaǵattyń tarıhy kórsetkendeı, madhalıtter qalyptasqan saıası jaǵdaıǵa baılanysty ustanymdaryn kez kelgen sátte ózgertýi múmkin. Saýd Arabııasy Koroldigindegi madhalıtterdiń yqpalynyń tómendeýi saldarynan olardyń sheteldegi, atap aıtqanda Kýveıt, Mysyr, Ortalyq Azııa, Eýropa jáne Soltústik Afrıka elderindegi pozıtsııalary nyǵaıa bastady. Sondaı-aq atalǵan jamaǵattyń qazirgi ýaqytta Lıvııa jerindegi belsendiligi joǵary.
Madhalı-sáláfılerdiń negizgi sıpattary jáne Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń ustanymynan aı̆yrmashylyqtary mynadaı:
- Dinı qaǵıdalardy aqylmen túsindirýdi teristep, Quran jáne hadısterdi tikeleı̆ maǵynasynda uǵynady.
- Islamdy túrli jat ádetter jáne barlyq bıdǵattardan tazartý qajet dep esepteıdi.
- Alla men adam arasyndaǵy ýasılá (dánekerlik) múmkindigin joqqa shyǵarady.
- Zaı̆yrly memlekettik qurylymdy moı̆yndamaıdy.
- Dinı kózqarasyna baı̆lanysty keı̆bir azamattyq mindetterden (áskerı boryshty óteý, mektepke barý t.b.) bas tartady.
- Zaı̆yrly ómir saltyna tán birqatar úrdisterden (sýretke túsý, ulttyq jáne memlekettik merekelerdi atap ótý t.b.) bas tartady.
- Matýrıdı jáne Áshǵarı senim mektepterin, sondaı̆-aq súnnıttik baǵyttaǵy tórt mázhabty moı̆yndamaıdy.
- Kez kelgen sopylyq jolyn adasý dep aı̆yptaıdy.
- Ulttyq salt-dástúrimizdi bıdǵat ári adasý dep sanaıdy.
- Sáláfılik ıdeologııasyn ustanbaı̆tyn musylmandarǵa tózimsizdik tanytady.
Qoryta aıtqanda, kez-kelgen sáláfılik ıdeologııadaǵy toptar sekildi, madhalı jamaǵaty da ulttyq rýhanı tarıhty joqqa shyǵara otyryp, ózderin «shynaıy» Islamdy taratýshy jamaǵat retinde tanytýǵa tyrysatynyn, sol arqyly dástúrli qoǵamnyń rýhanı negizderin ydyratýdy, dinı-ulttyq biregeılikke nuqsan keltirýdi, ishki tutastyqty buzýdy kózdeıtinin aıta ketkenimiz jón.
Bolatbek ULASQANULY,
Qyzylorda oblysynyń bas ımamy
«Munara» gazeti, №5, 2023 jyl
