MATÝRIDI TANYMYNDA IMAN MEN AMAL
Hz.Paıǵambar qaıtys bolǵannan keıingi kezeńder ıslam tarıhyndaǵy óte san qatparly tanymdar men doktrınalardyń beleń alǵan dáýiri bolǵany tarıhtan belgili. Taǵdyr, rýh, «úlken kúná», «Allanyń húkmi» t.s.s sııaqty máseleler ıman men amal qatynasy týraly kózqarastar qalyptastyryp úlgerdi. Bul suraqtarǵa árbir ǵulama ózinshe jaýap izdeýge tyrysty. Barlyq izdenister árıne, Quran men Sýnna negizinde júzege asty. Osy suraqtar áli kúnge ózekti. Kezinde Imam Matýrıdı de osy kalamdyq suraqtarǵa jaýap izdedi. Imam Matýrıdı tanymy boıynsha « ...ıman - Allanyń barlyǵy men birligine, Muhammed onyń elshisi ekendigine júregimen sený». Imanda asyl negiz – júrektiń tasdıqy, bekitýi. Júrek ıslamda tanymdyq ortalyq. Mine osy jerde ıman men ıslam, ıaǵnı mýmın men mýslım máseleleri paıda bolady. Ol kezde kim musylman, ıaǵnı «kim bizden, kim bizden emes» degen ári saıası ári áleýmettik naqtylaný úderisi basty orynda turdy. Sózdik maǵynasy turǵysynan ártúrli maǵynalardy bildirse de ıman men ıslam bir mánde qoldanylady. Qubylystyq jaǵynan ıslamǵa kirýdiń sharty ıman arqyly júzege asady. Alǵashynda saıası, áleýmettik mándegi osy túsinikter, keıinnen bolmystyq, psıhologııalyq turǵydan qarastyryla bastady. Adamda ıman bar bolsa, ıslamda degen sóz. Iman – «tasdıq bıl qalb» ıaǵnı júrekpen bekitý. Sonda ıman naqtylyq tabady. Iman ıslam dininiń ustanymy, shablony. Onda taýhıd, birlik ıdeıasy jatyr. Sondyqtan din qalyp. Kim sol qalypty, ıslamdy moıyndaıdy, onda ıman sharttaryn da qabyldaıdy. Imandy qabyldasa ıslamda, bolmasa joq. Sondyqtan da ımanda ártúrlilik joq. Osyǵan senip, moıynsunǵan adam shynaıy múmin bolǵandyǵyn tilimen bildirýi tıis.
Adamnyń mýmın bolýy úshin tasdıq sharty jetkilikti. Amalynda nuqsan bar nemese amaldy tárk etti dep eshkim ony kápir dep kústanalaýǵa quqy joq. Adamnyń amaldardy oryndamaýy ony ımannan shyǵarmaıdy, mýmın qatarynan da eshkim shyǵara almaıdy. Matýrıdı boıynsha eshbir adamnyń bireýdiń ımany jaıynda sóz aıtýǵa quqyǵy joq. Qazir keıbir memlekettik qyzmetker qoǵamdy ımanyna qaraı senetin, ateıst, gnostık retinde protsentpen jiktep jatyr. Bul zaıyrlylyqqa da, adamdyqqa da, dinge de qaıshy ustanym. Sebebi ımanyna qaraı dinnen shyǵarý nemese úkim berý Allanyń quzyryndaǵy is. Alla bul dúnıede ǵıbadatqa jaza qoımaıdy. Al bir-birin «sen kápirsiń, sen dinnen shyqtyń» dep júrgender, ózderin Allanyń ornyna qoıyp, o dúnıedegi tarazyny osy dúnıege ákelip, aqyrzaman ornatýshylar.
Aqyrzaman ornatýshylar «amal men ıman qatynasy» jaıynda «amal - ımannyń bir atrıbýty, bólshegi» retinde tanıdy. Olar Muhammed Bın Abdýlýahab jolyndaǵylar. Bul aǵymdaǵylar «amal men ıman bir», «amal - ımannyń atrıbýty» degen ustanymdaryn ári qaraı tereńdetip, taýhıd ta sıpaty retinde anyqtama jasady. Sodan Abaı aıtpaqshy, «Alla degen sóz jeńil» bolyp shyǵa keldi. Muhammed Bın Abdýlýahab jáne onyń izbasarlary «namaz oqymaǵan, oraza tutpaǵandardy» dinnen shyǵaryp tastady. Ýahabızm ıdeology Muhammed Ibnýl Ýsaımın bolsa, «namazsyzdyń nekesi qıylmaıdy, janazasy shyǵarylmaıdy, musylman qorymyna jerlenbeıdi» degen pátýa shyǵardy.
Bul ıdeologııamen ýlanǵan keıbir jastarymyz da ózi sııaqty ǵıbadat jasamaǵandar, oılamaǵandar týraly «kýfr, shırk, bıdǵat» retinde anyqtaıdy. Olarǵa soǵys ashý, olardyń mal-múlkin talan etý, janyn alý jaıız. Bul keshegi ata babamyz ǵasyrlar boıy ustanǵan musylmandyq túsinikke de, dinı tájirıbesine de, tarıhı sanasyna da, ulttyq, mádenı bolmysyna da kereǵar reaktsııalyq áreket. Bul zardaby keshegi sovettik ateıstik ıdeologııadan da soraqy ustanym. Mine osy ıdeologııany jahandyq saıasat musylmandardy jiktep, birin-birine aıdap salý úshin qoldynap keledi. Iaǵnı adamnyń ishki tanymy, ımany saıasattyń quralyna aınaldy.
Dosaı KENJETAI
