Muharram aıy – musylmansha jyl basy
Serikbaı qajy ORAZ
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy, Bas múftı
Islam jyl sanaýy «hıjra jyl sanaýy» dep atalady. Sebebi, bul jyl sanaý hıjradan – Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Mekkeden Mádınaǵa qonys aýdarýynan bastalady.
Odan erte zamanda arabtarda naqtyly jyl sanaý júıesi bolmady. Olar belgili bir datany sol ýaqytta bolǵan ýaqıǵalarmen baılanystyryp este saqtady. Mysaly, Efıop patshasy Abrahanyń pilmen jaraqtanǵan áskerimen Mekke shaharyna jasaǵan shabýylyna oraı sol jyldy Pil ýaqıǵasy jyly dep atady. Paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) naq sol Pil jyly Mekkede dúnıege kelgen.
Ádiletti halıfa Omar ıbn Hattabtyń (oǵan Alla razy bolsyn) kezinde musylman memleketiniń shartarabyna jiberilgen resmı hattardyń aıy-kúni, tarıhy týraly qatelikter oryn alady. Hıjranyń on jetinshi jyly Omar ıbn Hattab (oǵan Alla razy bolsyn) Basra qalasynyń ákimi Ábý Musa ál-Ashǵarıge (oǵan Alla razy bolsyn) hat jazady. Hat shaǵban aıynda jazylǵan. Ábý Musa (oǵan Alla razy bolsyn) Omarǵa (oǵan Alla razy bolsyn) bylaısha jaýap hat jazady: «Sizdiń shaǵban aıynda jazǵan hatyńyzdy aldym. Alaıda onyń ústimizdegi jylǵy shaǵban aıy ma, álde ótken jylǵy shaǵban aıy ma, bile almadym». Muny oqyǵan Omardyń (oǵan Alla razy bolsyn) biregeı jyl sanaýdy bekitýdiń qajettiligine kózi jetedi. Sóıtip, kózi tiri sahabalardy jınap alyp, osy máseleni talqyǵa salady. Bul hıjramen eseptegende 17-jyldyń jýmada ahır aıynyń 20-sy kúni bolatyn. Al mıládı jyl sanaýymen eseptegende 638-jyldyń shilde aıynyń 8-i edi. Talqyǵa jınalǵan sahabalar jyl sanaýdyń qaı merzimnen bastaý kerektigi jaıynda ózara pikir talastyrady. Keıbiri Paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) týǵan jylynan bastaýdy jón dep tapsa, endi biri hıjra oqıǵasynan bastaý qajettigin alǵa tartady. Óıtkeni, hıjranyń ýaqyty sahabalardyń bárine maǵlum merzim edi. Al Paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) týǵan jyly, kúni jaıynda olar ár túrli kózqarasta bolatyn. Jyl sanaýdy hıjra oqıǵasynan bastaýdy quptaǵandardyń arasynda Omar, Osman, Álıler (olarǵa Alla razy bolsyn) boldy. Aqyrynda halıfa Omar (oǵan Alla razy bolsyn): «Hıjra aq pen qaranyń arasyn ajyratty. Endeshe sol kezden bastaıyq. Birinshi aıy muharram bolsyn, óıtkeni ol adamdardyń qajylyqtan qaıtatyn shaǵy», – dep kesimdi sheshimin aıtady. Barlyq sahabalar osy toqtamdy jón dep tabady.
Islam sharıǵatyndaǵy ulyq ǵıbadat qajylyqtyń aıaqtalýymen hıjra kúntizbesiniń bir jyly qattalyp, tarıh qoınaýyna ketedi. Qasıetti qajylyq aılarynan soń musylman kúntizbesinde jańa jyl bastalady. Iaǵnı kelesi muharram aıynyń kirýimen jańa paraǵy ashylady. Osylaısha musylman balasynyń jyly ǵıbadatpen, oǵan qatysty meıram aıymen qorytyndylanady. Ári naq osy qajylyq aıynda Alla Taǵala musylmandar úshin nyǵmetin támámdaǵandyǵyn jetkizip bylaı degen:
قَالَ اللهُ تَعَالىَ: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإسْلامَ دِينًا﴾
«Búgin Men senderdiń dinderińdi kemeline jetkizdim, senderge degen nyǵmetimdi támámdap, Islamdy senderge din etýge razylyq tanyttym» (Máıda, 3).
Bul qasıetti aıat Quran Kárimniń sońǵy túsken aıattarynyń biri. Endeshe osy Qurannyń názili támámdalǵan aıat túsken aımen musylman kúntizbesi de támámdalyp, taǵy bir jyldy qorytyndylaıtyn sát keledi. Saýdagerler, kásip ıeleri mal-múlikteriniń bir jylǵy esep-qısabyn, kiris-shyǵynyn eseptep, zeket beretin mólsherin anyqtaýǵa kirisedi. Sharıǵat shartynda hıjra kúntizbesimen tolyq bir jyl ıelikte bolǵan nısab mólsherindegi mal-múlikten 2,5 paıyz zeket shyǵarý – paryz.
Qoryta aıtqanda, árbir musylmannyń tirshiligi naq osy hıjra kúntizbesimen tyǵyz baılanysty. Qazaq halqynyń tarıhy da áý basta hıjra jyl sanaýymen eseptelgen edi. Dástúrli dinı sharalar, tarıhı oqıǵalar, kóne eskertkishterdegi datalar osy kúntizbemen kórsetilgen. Keıinnen mıládı jyl sanaýy basymdyq alyp, bul kúntizbe umyt boldy. Alaıda din qaıratkerleri hıjra kúntizbesin eshqashan esten shyǵarmaǵan. Mysaly, qaıtys bolǵan kisiniń jasy hıjra jyl sanaýymen esepteledi.
Muharram aıy musylman jyl sanaýynyń alǵashqy aıy bolyp esepteledi. «Muharram» sózi «qasıetti», «tyıym salynǵan» degendi bildiredi. Bul aı Quran Kárimde aıtylǵan qasıetti tórt aıdyń biri. Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) muharramdy «Allanyń aıy» dep ataǵan.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَفْضَلُ الصِّيَامِ بَعْدَ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ الْمُحَرَّمُ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
Ábý Hýraıradan (oǵan Alla razy bolsyn) jetken rıýaıatta Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Ramazan orazasynan keıingi eń abzal oraza – Allanyń aıy muharram aıynda tutylǵan oraza», – degen. Múslim rıýaıat etken.
Muharram aıynda keletin Ashýra kúni musylman tarıhyndaǵy aıtýly kúnderdiń biri. «Ashýra» sózi «onynshy» degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı muharram aıynyń onynshy juldyzy. Paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) alǵash Mádına qalasyna kelgende ramazan aıynyń orazasy paryz bolmaǵan shaqta qaladaǵy ıahýdılerdiń muharramnyń ony kúni oraza ustaıtyndyǵyn kórip, olardan bul orazanyń sebebin suraıdy. Sonda olar: «Bul biz úshin aıtýly kún. Naq osy kúni Alla Taǵala Musa paıǵambar men qaýymyn ozbyr Perǵaýynnan qutqarǵan», – dep jaýap beredi. Sonda Paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Olaı bolsa Musaǵa senderden góri men jaqynmyn», – dep, musylmandarǵa osy kúni oraza tutýǵa buıyrady. Biraq keıinirek ramazan orazasy paryz etilgen soń: «Qalaǵan adam tutsyn, qalamaǵan adam aýzyn ashsyn», – dep erikti oraza sanatynda qaldyrady.
عَنْ أَبِي قَتادةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ سُئِلَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ فَقَالَ: «يُكَفِّرُ السَّنَةَ الْمَاضِيَةَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
Ábý Qatada (oǵan Alla razy bolsyn) jetkizgen hadıste adamdar Paıǵambardan (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Ashýra kúniniń orazasy týraly suraǵanda ol (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Ótken jyldyń kúná-qatelikterin óshiredi», – degen. Múslim rıýaıat etken.
Hanafı mazhabynyń ǵulamalary Ashýra orazasy súnnet dep belgilegen. Sonymen qatar, Ashýra kúnin jeke tutpaı, oǵan aldyńǵy, ne keıingi kúndi qosyp tutýdy usynǵan. Olar dálel retinde tómendegi Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Ashýrada oraza tutyńdar jáne ıahýdılerge kerisinshe jasap, aldyńǵy ne keıingi kúndi de tutyńdar», – degen hadısin alǵa tartqan.
Jaratqan Iemiz osy aıda jasaǵan barlyq ǵıbadattarymyzdy, izgi isterimizdi qabyl alǵaı. Alda kele jatqan jańa hıjra jylyn kúlli musylman úmbeti úshin qut-berekeli, beıbitshilik ári tatýlyq, dostyq, meıirim jyly etsin! Ámın.
