MUSYLMAN BAÝYRYŃDY AQTAÝ
Jaman sóz sóıleýge qalaı tyıym salynǵan bolsa, musylman baýyryń týraly jaman oılaýǵa da sondaı tyıym salynǵan.
Bir sát paıda bola qalǵan jaman oıda turǵan eshteńe joq. Alaıda, shaıtan salǵan sol oıdyń artyna erip, musylman baýyryńnan kúdiktenýdi, kórealmashylyqpen, jek kórinishpen jaman oılap, ańdýdy asyl dinimiz quptamaıdy. Alla Taǵala «Hýjýrat» súresiniń 12-aıatynda:
«Áı, múminder! Kúmánnyń kóbinen saqtanyńdar. Óıtkeni, kúmánnyń keıbiri kúná...» - deıdi.
Musylman baýyrymyz týraly jaman oı kele bastasa, ol oıdyń shaıtannan ekenin eske alýymyz qajet. Baýyrymyzdyń kemshilikterin kórip kiná taǵýdan buryn, ony aqtaıtyn sebepter (úzir) izdeýimiz, jaqsylyǵyn kórýge tyrysýymyz adamgershilikke jatatyn is. Aqtaıtyn sebep tappaǵan kúnniń ózinde, onyń jaǵdaıy ózimizdiń basymyzǵa túsip kórmegenin, eger meniń basyma da sondaı synaq kelse, men qandaı is-áreket jasarymdy bilmeımin ǵoı dep túsinistikpen qaraýy qajet.
Tipti, basqa bireý anyq senimmen baýyrymyzdyń kemshiligin aıta bastasa da ony aqtap, baýyrymyzdy qorǵaý musylmannyń mindeti bolady. Paıǵamarymyzdan (Allanyń oǵan salaýaty men sálemi bolsyn) jetken hadıste:
«Kimde-kim, dindegi baýyrynyń ar-namysyn ony ǵaıbattaýshyǵa qarsy qorǵap, baýyry jaıly aıtylǵan ǵaıbat sózge kelispeı, keri qaıtarsa, Alla Taǵala da qııamet kúni (onyń júzine tóngen Tozaq otyn keri qaıtaryp,) onyń júzin Tozaq otynan qorǵaıdy» degen (Ahmed bın Hanbál, Tırmızı ).
Eger baýyrymyzǵa kiná taǵyp, kemshiligin ashyp, kúmándi oıdy jaıyp salsaq, qarym-qatynasymyzdyń burynǵydaı bolmaıtyny anyq. Al kerisinshe baýyrymyzdy aqtap, kemshiligin kórmeýge tyryssaq, qurmet pen súıispenshiligimiz arta túsetini sózsiz. Psıhologııa ǵylymynda bul «Empatııa» uǵymymen saı keledi.
Empatııa - bul basqalardyń Emotsııalyq jaǵdaıyna sanaly túrde janashyrlyqpen qaraý, olardyń ózderin qalaı sezinetinin túsiný jáne janashyrlyq bildirý.
Empatııany damytý úshin psıholog mamandar mynadaı keńes beredi:
• Adamnyń erekshelikterin, qajettilikterin qurmetteý jáne basqa adamnyń kózqarasyna, senimderine, quqyǵyna qurmetpen qaraý, qunsyzdandyrmaý.
• Baǵalaýdan aýlaq bolyńyz. «Siz aqymaqtyq jasadyńyz jáne bárine ózińiz kinálisiz» degen sóz tirkesterinen bas tartý kerek.
• Baýyryńyzdyń sezimderin qaıta aıtý arqyly Empatııany bildirýge úırenińiz. Mysaly: «Men sizdi jaqsy túsinemin, qazir jumysyńyzda kúrdeli jaǵdaılar bolyp jatyr».
• Qarym-qatynas kezinde ózińizge suraq qoıyńyz: «Men qazir sóılesken adam ózin qalaı sezinedi?».
• Aldyńyzǵa kelgen adamdy muqııat tyńdańyz: sóılesý kezinde basqa ispen aınalyspańyz, sózin bólmeńiz. Oılary men sezimderin túsinýge tyrysyńyz.
• Ózińizdi sol adamnyń ornyna qoıyp kórińiz. Ózińizge «Eger mende dál osy jaǵdaı bolsa jáne men osyndaı sezimderdi keshsem, men qandaı qoldaý alǵym keler edi? Men ne estigim keler edi? Mundaı jaǵdaıda men ózimdi qalaı seziner edim?» degen suraqtardy qoıyp kórińiz.
Bir qyzyǵy, bul keńesterdiń barlyǵyn Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan salaýaty men sálemi bolsyn) óziniń súnnetimen bizge qaldyryp ketken. Máselen, Paıǵambarymyz eshkimniń kózqarasyn qunsyzdandyrmaǵan, tipti ózge din ókilderiniń senimderine qurmetpen qarap, járdeminde bolǵanyn bilemiz. Sondaı-aq, eshqashan bireýdi kinálamaı-aq kórkem nasıhat aıtqan. Sahabalarymen áńgimeleskende olarǵa mańyzdylyq berip, muqııat tyńdaıtyn bolǵan. Aınalasyndaǵylarǵa aýyrlyq keltirmese de, bir zatymdy ápershi dep ótinish aıtpaǵan, buıyryp sóılemegen.
Musylman baýyrymyzdyń jaǵdaıyn túsinbeı, ol týraly kúmándanyp jaman oılaý, kúnániń ústine kúná arqalaýǵa sebep bolýy múmkin. Sebebi, jaman oılap, kúmán keltirgen adam óz oıyn rastaý úshin álgi baýyryn ańdyp, teksere bastaıdy. Al joǵarydaǵy aıattyń jalǵasynda Alla Taǵala:
«Syr teksermeńder, bireýdi-bireý ǵaıbattamasyn. Bireýleriń ólgen týysynyń etin jeýdi jaqsy kóre me? Árıne ony jek kóresińder», - dep eskertken (Hýjýrat, 12-aıat).
Omar musylmandardyń ámirshisi bolǵan kezde, kesh batqanda Abdýlla ıbn Másǵýd ekeýi serýendep júrip kele jatqanda, kenetten bir úıden bireýdiń án aıtyp jatqanyn estip qalady. Úıge jaqyndap baryp sál ǵana ashyq turǵan esikten bir kúń áıeldiń án salyp, al qojaıyny sol ánge terbelip sharap iship otyrǵanyn baıqaıdy. Kórgen nársege qatty ashýlanǵan musylmandardyń ámirshisi Omar úıdiń artqy esiginen kirip kelip álgi kisige istegen isiniń durys emes ekendigin aıta bastaıdy. Sonda álgi kisi Omar Halıfaǵa Alla Taǵalanyń «Hýjýrat» súresinde aıtqan sózderin oqyp berip, Halıfanyń ózine qatysty kúmán keltirgenine jáne syr tekserip ańdyǵandyǵyna shaǵymdanǵan edi.
Osylaısha musylmandaryń ámirshisi odan keshirim surap, óziniń istegen isine qatysty «Alla keshirmese ne bolady?» dep ókingen halde úıden shyǵyp ketedi. Qoryta aıtqanda, musylman adam ózge musylman baýyry týraly ár kezde durys pikirde, jaqsy oıda bolýy qajet. Kúmán keltirip jaman oı oılaýdan, ǵaıbat aıtýdan, syr tekserip ańdýdan barynsha saq bolǵan jón.
Janar Ǵarıfollaqyzy
