Musylmannyń musylman aldyndaǵy mindetteri
Adam balasynyń boıyndaǵy eń qundy sezimderiniń biri – adamgershilik. Adamgershilik qasıet bolmasa, jer júzin buzaqylyq jaılap, tirshilik ataýlysy bolmas edi. Al, adamgershiliktiń eń úlken nyshany – baýyrlastyq pen tatýlyq. Kez kelgen el men memlekettiń bıligi bekem turyp ári qaraı damýy osy tatýlyq arqyly júzege asady. Eger tatýlyq pen aýyzbirshilik ketken bolsa, arazdyq pen óshpendilik oryn basyp, ár pendeniń júregine qorqynysh ári senimsizdik uıalatady. Ondaı qaýymnyń bolashaǵy da bolmaıdy.
Adamdardy baýyr qylatyn kóptegen sebepter bar. Biri otandasym dese, biri baýyrym der. Biri qurdasym dese, biri týysym der. Ár adamnyń aralasatyn ortasyna qaraı baýyrlastyq sheńberi ulǵaıa beredi. Osy sheńberdiń eń úlkeni – senim arqyly baýyrlastyq. Jáne bul baýyrlastyq tek Islam dini arqyly júzege aspaq. Sebebi, pende kálıma shahadat aıtyp, bir Jaratýshy Jabbar ıemiz bolǵan Allaǵa ıman keltirgen kezde, bite qaınasqan maǵynaýı baılanys paıda bolady.
Alla Taǵala «Hýjýrat» súresiniń 10-shy aıatynda:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
«Shyn máninde, múminder týys qoı. Sondyqtan eki týystaryńnyń arasyn jarastyryńdar. Jáne Alladan qorqyńdar. Múmkin ıgilikke bólenersińder», – degen bolatyn.
Paıǵambarymyzdyń hadısinde:
المسلم أخو المسلم لا يظلمهُ ولا يسلمه
«Musylman – musylmannyń baýyry, oǵan zulymdyq jasamaıdy jáne satpaıdy»[1].
Iıa, baýyrmaldyq qaǵıdasy «kim baýyryna járdem berse, oǵan Alla járdem beredi» degen negizge súıene otyryp, júreginde ımany bar adamdardy Allanyń quzyrynda toǵystyryp, bir-birine janashyr, týys qylady. Tipti, jaı ǵana jolyqqannyń ózinde de «ás-Sálámý ǵaleıkým» dep bir-birine amandyq-esendik tileý – ár musylman adamǵa ýájip bolǵan amal. Amandasý arqyly duǵa tilek tileý ýájip bolsa, onda amal jaǵynan kelgende tatýlyqty, dostyqty arttyratyn is-áreketterdi atqarý paryz bolyp tabylady emes pe?
Imam Ǵazalı aıtady: «Kimde-kim ǵalymdy, Alladan qorqatyn adamdy, ilim alyp júrgen baýyryn nemese jaqsylyq jasaıtyn, qulshylyǵyn oryndaıtyn pendeni jaqsy kórse, onda onyń saýaby da sonshalyqty kóp bolady».
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) hadısterinde musylman adamdardyń arasynda baýyrmaldylyq arttyrý joldaryn naqty kórsetip ketken. Imam Mýslımniń hadıster jınaǵyndaǵy myna Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bylaı degeni keltiriledi:
خمس تجب للمسلم على أخيه رد السلام وتشميت العاطس وإجابة الدعوة وعيادة المريض واتباع الجنائز
«Myna bes amal musylman adamnyń baýyryna júzege asyrý ýájip: sálemine jaýap berý, túshkirgende táshmııa aıtý, ıaǵnı eger túshkirip «Álhamdúlıllá» dep aıtsa, oǵan «Iarhamýkým Alla» dep, Alladan járdem tileý, shaqyrǵanda jaýap berý, aýyrǵanda kóńilin surap zııarat etý jáne janazasyna qatysý»[2].
Osy bes amaldyń alǵashqysy – eń qarapaıym bolǵan is-áreketimiz sálemdesý. Amandasý baýyrmaldylyqty arttyrý kezinde eń kerekti qural bolyp tabylady. «Sálem – sózdiń basy» demekshi, bul hadıstiń basynda kelip osyny meńzep tur. Quran Kárimde: «Qashan senderge sálem berilse, odan jaqsyraq nemese sonyń ózin qaıtaryńdar!»[3] – dep ámir etken.
Birde Paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s.): «Iá, Rasýlýlla! Islamdaǵy eń jaqsy amal qandaı?» – dep suraǵanda: «Muqtajdy tamaqtandyrýyń jáne tanysań da, tanymasań da kezdeskenmen sálemdesýiń», – dep jaýap bergen eken[4]. Sálemdesýdi eń jaqsy amal degen sebebi adam arasynda tatýlyqty, aýyzbirshilik saqtaý – Islam dininiń maqsat etilgen basty krıterııasy. Ony júzege asyrý da eń birinshi sálemmen iske aspaq. Júrektegi mahabbatty oıatatyn amal da osy. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ashabtarynan: «Bir-birlerińdi jaqsy kórýleriń úshin ne isteý kerektigin aıtaıyn ba?!» - dep surap, ile-shala «Óz aralaryńda sálemdi jaıyp tarqatyńdar», – degen eken.
Musylmannyń musylmanǵa degen mindetterimizdiń ekinshisi – túshkirgen kezde «Álhamdúlılla», ıaǵnı Allaǵa madaq dese, «Iarhamýkým Alla» dep duǵa aıtý. Jalpy الْعُطَاسُ مِنَ اللَّهِ ، وَالتَّثَاؤُبُ مِنَ الشَّيْطَانِ «Túshkirý – Rahmannan, esineý – shaıtannan»[5] delingen sahıh hadıs te keledi.
Túshkirgen adamǵa aıtylatyn (يرحمك الله) «Iarhamýkalla» Alla seni rahym qylsyn degen duǵa sózge keler bolsaq, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sahabalarmen otyrǵan kezde Adam atanyń jaratylysy týraly baıandap kelip bylaı dedi:
لما نفخ في آدم فبلغ الروح رأسه عطس فقال : الحمد لله رب العالمين فقال له تبارك وتعالى يرحمك الله
«Alla Taǵala Adamǵa (ǵ.s.) rýhty úrlegen kezde Adam túshkirdi de: «Álemniń Rabbysyna maqtaýlar bolsyn dep aıtty. Sonda Alla Taǵala: «Alla seni rahym etsin dedi»[6].
Demek, Adamnyń (ǵ.s.) eń alǵash istegen amaly túshkirý bolsa, Allanyń adamǵa degen eń alǵash tilegi – Rahymy men Meırimdiligi.
Musylman men musylman arasyndaǵy mámilesi duǵamen bastalyp duǵamen aıaqtalady. Sebebi, «Allanyń janynda duǵadan asqan qundy nárse joq».[7] Paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Senderge dushpannan qorǵaıtyn ári rızyqty molaıtatyn bir nárseni aıtaıyn ba? – dep surap, keıin: «Kúndiz-túni Allaǵa duǵa etińder. Óıtkeni, duǵa – múminniń qarýy»[8], – degen. Al, «Bir múminniń baýyryna jasaǵan duǵasyndaı jyldam qabyl bolatyn duǵa joq»[9].
Bizdiń baýyrymyzdyń aldyndaǵy mindetimizdiń taǵy biri – naýqastanyp qalǵan kezde zııarat etip, jaǵdaıyn surap barý. Sebebi, adam dindes baýyryn jalǵyz tastamaýy kerek. Amanshylyqta da, qıynshylyqta da janynan tabylý – ár musylmannyń baýyry aldyndaǵy mindeti. Shyn dos qıynshylyqta tanylady demekshi, basyna kún túskende taba almaı qalatyn baýyrlarymyz da bar.
Al, Paıǵamparymyz (s.ǵ.s.) aýyrǵan adamdy tanysyn tanymasyn, týysy bolsyn-bolmasyn zııarat etýdi buıyrǵan ári ózi de sony amalǵa asyrǵan. Máselen, Aısha anamyzdan (r.a.) jetken hadıste Saǵd ıbn Mýaz (r.a.) Handaq soǵysynda jaralanyp, naýqastanyp qalǵan kezde Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) árdaıym ózi qadaǵalap, jazylyp ketkenshe qasynda bolǵan dep keledi[10]. Qudsı hadıste Alla Taǵala aqyrette bir pendesine bylaı deıdi eken:
يَا بْنَ آدَمَ مَرِضْتُ فَلَمْ تَعُدْنِي ؟ قَالَ : يَا رَبِّ كَيْفَ أَعُودُكَ وَأَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ؟ قَالَ : أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ عَبْدِي فُلانًا مَرِضَ فَلَمْ تَعُدْهُ ؟ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِي عِنْدَهُ؟
«Men aýyryp qalǵanda kóńilimdi surap kelmediń be?» Sonda álgi pende: «Ýa, Rabbym! Sen álemderdiń Jaratýshysy bola tura men seni qalaı zııarat etemin?!» – dep aıtqanda, Alla Taǵala bylaı deıdi eken: «Pálenshe pende aýyrǵan kezde, sen ony zııarat etkenińde, Meni sonyń qasynan tabatyn ediń»[11]
Demek, naýqastanyp qalǵan adamdy zııarat etken bolsaq, Alla Taǵalany da zııarat etken bolady ekenbiz. Jáne zııarat etýimizben sheksiz saýaptarǵa keneledi ekenbiz. Osynyń barshasy – baýyrmashylyqty arttyrýǵa umytshaq pendeni qyzyqtyratyn hadıster.
Hadıste keletin baýyrymyzdyń aldyndaǵy taǵy bir mindetimiz – ómirden ozǵan kezde janazasyna qatysyp, artynan duǵa jasap, sharıǵatqa saı jerleý bolyp tabylady. Bul amal da dinimizde baýyrymyz úshin jasalýy mindet bolǵanynyń sebebi, dindes baýyrymyz bul ómirden ótkesin amal dápteri jabylyp, tek duǵa esikteri ashyq bolady. Jáne ol adamǵa eshqandaı járdem bolmaıtyn qııamet kúni baýyrynyń duǵasy Allanyń qalaýymen shapaǵatshy bolmaq. Bul dúnıede eshqandaı qıynshylyqta tastamaǵan baýyry aqyrette de Alla Taǵala qol úshyn berip, duǵa arqyly járdem berýge múmkinshilik bergen.
Baýyrymyzdyń aldyndaǵy bul mindetimiz úsh dárejeden turady:
- Janaza namazyna qatysý,
- Janaza namazyna qatysyp, jerleýine barý,
- Janaza oqýyna da, jerleýine de qatysyp, artynan duǵa qylyp júrý.
Bizdiń baýyrymashylyǵymyzdy arttyratyn da, kórsetetin de osy amaldar. Dinimizdiń beriktigi – tatýlyqta. Júregimizdiń tynyshtyǵy –beıbitshilikte. Ózge adamdardyń boıynda joq bul qasıetterdi ádetke aınaldyryp, umytylyp bara jatqan súnnetterdi tirilteıik. Onsyzda keıbir jastar seniń aqıdań anadaı, meniń aqıdam mynadaı dep aqıda máselesin ortaǵa salyp, amandasýdan da qalyp júr. Aqıdanyń durys, burys ekenin sheshýin ǵalymdarǵa bereıik te, Omar (r.a) Qaǵbadan da qurmetti degen dostyqty, baýyrlyqty umytpaıyq, aǵaıyn!!!
[1] Býharı, «ál-Mazalım», 2310.
[2] Sahıh Mýslım, 2162.
[3] «Nısa» súresi, 86-aıat.
[4] Imam Buharı, ımam Múslim
[5] Tırmızı, 2689.
[6] Ibn Hıbban, 2081.
[7] Tırmızı, «Daýaǵat», 1/3370.
[8] Haısamı, «Májma», 147
[9] Tırmızı, «Bır», 50.
[10] Buharı, «Janaız», 30.
[11] Mýslım, «Ǵııadatýl marıd», 43.
Rýslan Sultanov
