NAÝAN HAZIRET - ALASh QAIRATKERI
HH ǵasyrdyń basynda qazaq halqynyń ult-azattyǵy jolyndaǵy is-qımyldar týraly sóz bolǵanda oıǵa oralatyn tulǵalardyń biri – Naýan haziret Talasuly ekeni sózsiz.
Naýan (Naýryzbaı) haziret Talasuly – Patshalyq Reseıdiń otarlaý saıasatyna narazylyq tanytyp, osy jolda basyn báıgege tikken ardaqty adamdardyń biri. Naýan hazirettiń ómir joly, is-qyzmeti – qaıratkerlik tulǵasy jaıyndaǵy derekter birshama mol. Osy derekterdiń báriniń basyn qosyp, Naýan hazirettiń kúresker, qaıratker tulǵasyn tanytyp nasıhattaý – búgingi býynnyń qasıetti paryzy bolýǵa tıisti. Esil-Kóksheden Ertistiń jaǵasy Ombyǵa deıingi keń alqapqa qanat jaıǵan on eki ata atyǵaı, segiz ata qaraýyl rýlary bar.
Orta júz arǵyn taıpasynyń jeti momyn birlestigine kiretin qaraýyldan órbigen segiz ata taramdana kele, ondaǵan kishi rýlarǵa bólinedi. Naýan hazirettiń ata-tegi, óziniń bilim-ǵylym alǵan joly týraly halyq muralaryn Ǵalym Musataı bylaı dep tarqatady: «Naýan Hazret (Naýryzbaı) Talasuly Qaraýyl ishinde Aqkisi-Esembaı, odan Shuńǵyrsha – Shuǵyl – Shotan – Aqan – Qutbolat – Talas bolyp keledi. Ákesi Talas aýqatty, aǵaıyn arasynda bedeldi kisi bolǵan. Jasynan zerek Naýryzbaı aýyl mollasynan úzdik oqyp er jetse, balasynyń talpynysyn ańǵarǵan ol Qyzyljar medresesine oqýǵa bergen. Medreseni ozyq oqyp bitirgen son erekshe daryndy shákirt retinde bilimin odan ári jalǵastyrý maqsatynda, sol kezdegi din ordasy Buqaraǵa joldama bergen.
Eline kelip Barataıǵa jaqyn Besqaraǵaı degen jerde meshit salyp, sonda ımamdyq jumysyn atqarady. Áıtkenmen bilimge, oqýǵa degen qushtarlyq talaby Naýryzbaıdy odan ári jetelep, ákesi Qara Buqaraǵa attandyrady.
On tórt jyl bilim bulaǵynan sýsyndaǵan ol, óziniń erekshe zerektiligimen ataqty «Kókiltash» medresesi ǵalymdaryn tańyrqatyp, kózderine túsedi, bilimin odan ári 3-4 jyl jetildirip, Baǵdat shaHarynda da bolady. Medrese óz qabyrǵasynda qaldyryp dáris berý jumysyna yńǵaılaıdy. Biraq Kókshetaý eliniń azamattary bilimdi adamnyń ózderine de kerek ekendigin dáleldep hat jazyp suraıdy. Ketip bara jatqanda úsh kún «Ábját» degen pánnen emtıhandy jaqsy tapsyrady, birge oqyǵandardyń kóbi tapsyra almaıdy, sonda jaqsy kóretin bir ustazy «Qaraýyldyn qara balasy Buqara sháripti óńgerip áketti» degen eken. Bul shamamen 1884-1885 jyldar bolýy kerek».
Esil-Kóksheniń boıyn biraz ýaqyt boıy en jaılaǵan qalmaqtar men estekterdi yǵystyra otyryp, irge tepken qazaq rýlaryn bastaǵan, el qorǵaǵan erlerdiń qatarynda Shotan, onyń uly Aqan batyrlar da bolǵan eken. Qazirgi Zerendi aýdany jerindegi Aqan aýyly – osy Aqan batyrdyń esimimen atalǵan. Naýan hazirettiń uly atasy Aqan Shotanuly – jońǵar shapqynshylyǵy tusynda ómir súrgen aıtýly batyr bolypty. Aqan batyrdyń óz zamanynda jońǵarlarǵa, estekterge qarsy qaırat kórsetip, eline qonys áperý jolyndaǵy erlik isteri urpaqtary jadynda saqtalyp kelgen. Ómiri soǵys pen shapqynshylyq zamanynan tap kelip, qıyndyqty kóp kórse de Aqan batyr uzaq ǵumyr súrip, 105 jas jasaǵan eken.Naýan hazirettiń ákesi Talas Quttybolatulynyń móri men Mezgil bolystyǵynyń qosshy bıi qyzmetin atqarǵandyǵy týraly resmı qujat. Atalas týysy Abaı Márámulynyń jeke muraǵatynan.
Naýryzbaı Talasuly 1843 jyly qazirgi Aqmola oblysynyń Zerendi aýdany jerindegi Aqan-Barataı aýyldary mańynda Talas Quttymbetulynyń shańyraǵynda dúnıege keledi. Ákesi Talas – ózindik dóńgelek sharýaly aýqaty bar, el arasynda bedeldi adam bolǵan eken. Ata-anasynyń qolynda tárbıe alǵan jas Naýan aýyl moldasy Jylgeldiniń aldyna baryp, eskishe saýat ashady. Sabaq alyp júrgen kezde Naýannyń oqýǵa degen qabileti ańǵarylady. Molda ákesi Talasqa Naýandy ári qaraı oqytý mańyzdy ekenin, bul uǵymtal, talapty baladan birdeńe shyǵatyndyǵyn shegelep aıtady.
Osydan keıin ákesi Talas balasyn Qyzyljardaǵy medresege oqýǵa túsiredi. Bul medreseni úzdik oqyp bitirgen Naýan sol zamannyń úzdik dinı joǵary oqý ornynyń biri sanalatyn Buhara medresesine joldama alady. Buqaraǵa bara jatqan kerýenge ilesip, ońtústikke bilim izdep attanady. «Kezinde Lomonosov Máskeýge qalaı barsa, bul da Buqaraǵa solaı barady», – dep jazǵan eken, ult kósemi Álıhan Bókeıhan.
Orta Azııadaǵy musylman dininiń úlken ortalyǵy bolǵan, ıslam áleminde «Buhara-Shárip» dep atalǵan Buqara qalasyndaǵy medrese sol zamandaǵy kóptegen ǵulama oqytýshylar sabaq beretin, óz kezeńiniń bedeldi joǵary oqý orny boldy jáne onda tek ıslam dininiń kanondarymen qatar shyǵys ádebıetin, fılosofııasyn oqytatyn bolǵan. Ol úshin kóne túrik, arab, parsy, ózbek, tatar tilderin erkin meńgerý qajet bolatyn. Jas Naýan osy tilderdiń barlyǵyn jetik ıgerip, jan-jaqty saýatty tulǵa bolyp qalyptasady. «Buqar medresesi tipti sol ýaqytta Ortalyq Azııadaǵy eń joǵarǵy oqý orny bolatyn. Ol tipti shákirt retinde talaı ret ustazdaryn tańyrqatyp, tańǵaldyrǵan. «Kókiltash» medresesiniń muǵalimderiniń kózine túsip, bilimin taǵyda birneshe jyl jetildiredi. Medrese qabyrǵasynda júrip, dáris berý sabaǵyna yńǵaılanady. Tipti sonda qalyp qalýdyń jaǵdaıyda týyndaǵan. Medreseni tipti tereń meńgergen Naýandy, búkil musylman diniń ortalyǵy bolǵan Baǵdad shaharyna jiberedi.
Bul jerden Naýan Haziret bilimin tipten tereńdetip, shyǵystyń baı ádebıetin, fılosofııasyn meńgerip, kóne túrik tili, arab, ózbek, parsy, tatar tilderin jetik meńgerip, jan-jaqty bilimdar, ǵulama ǵalym, tájirbıeli ustaz bolyp úlgeredi».Naýan jas Buqara medresesin on bes jyl boıy oqyp, bul oqý ornyn da úzdik degen baǵamen bitirip shyǵady. Onyń talantyn baǵalaǵan medrese ǵalymdary ıslam áleminiń sol kezdegi eń úlken ortalyǵynyń biri Baǵdat qalasyna jiberedi.
Munda óz bilimin jetildirgen Naýan Buqaraǵa qaıta oralǵannan keıin ony medrese basshylyǵynyń qalaýymen, óz uıǵarymy boıynsha oqý orny qabyrǵasynda dáris beretin ustaz bolady. Bul jumysyn laıyqty atqaryp júrgen kezde týǵan ólkesi Kókshetaýdyń halqy atynan delegatsııa kelip, Soltústik Qazaqstan óńirinde ıslam dinin nasıhattaıtyn joǵary bilimdi ımam joq ekenin medrese basshylyǵyna túsindire otyryp, Naýandy ruqsattap qaıtarýlaryn ótinedi. Osydan keıin medrese basshylary Naýan Talasulyn týǵan jerine qaıtarý durys degen sheshimge kelip, rızashylyqpen ruqsat etedi.
Bul týrasynda Álıhan Bókeıhan bylaı dep jazǵan eken: «Naýan 15 let ýchılsıa v Býhare, konchıl tam vysshýıý shkolý ı sdelal blestıashýıý karerý, ısklıýchıtelno blagodarıa svoemý neobychaınomý darovanııý. V Býhare Naýan zanımal mesto prepodavatelıa v vyssheı shkole, otkýda ego vyzvalı kokchetavskıe kırgızy, poslav osobyh delegatov».
Naýannyń kóp jyl boıy alysta júrip, sonaý Buharadan dinı bilim alyp oralýy Kókshe óńirine úlken jańalyq bolyp sezilgen eken. Onyń elge betalyp kele jatqanynyń ózi úlken dúbiri oqıǵa bolyp, elden elge tarap jatypty: «Rýy qaraýyl shuńǵyrsha Naýan Talasuly 1880 jyldar shamasynda Qarabuqaradan 12 pándi támamdap, Kókshetaýǵa qaıtyp keledi. Naýannan buryn qaraýyl rýynan qazirgi Zerendi aýdany Keńótkel aýylyndaǵy Kenjebaı degen atadan taraǵan Bosqynbaı balasy Qusaıyn Kókshetaýda saılamysh molla eken. Joǵary bilimi joq saılamysh mollany ol kezde «ýkaznoı molla» deıdi eken. Qusaıyn Naýandy toı jasap qarsy alady.Atyǵaı, qaraýyldyń úlkenderi «Qaıyrly bolsyn» aıtylǵannan keıin:
«Al, Haziret, sharýany neden bastaısyń?» – deıdi. Sonda Naýan Haziret: «Eki-úsh aı el aralap úlkenge sálem beremin, ótkenniń ornyna duǵa oqımyn. Odan arǵysyn keleshek kórseter», – deıdi. Óske otaǵasy:
«Haziret, birinshi qaı aýyldan bastaısyz?» – deıdi. «Birinshi Átkeme baryp sálem beremin», – deıdi Naýan. «Átke» degeni Qaraýyldan taraǵan segiz atanyń bireýi Sáberliden eki aýyl Aqshabaı, Baıan, Kóksheniń batysyna qaraı jetpis shaqyrym «Aıý alǵan» degen jerde konystanyp otyrǵan eldiń úlkeni Aqshabaıdyń Baıqany edi. Baıan aýylynyń jigiti Begim muny estip, eline kelip, Baıqanǵa Naýan hazirettiń aýzynan estigenin bastan-aıaq aıtyp berip.
«Átke, ol jas jigit qoı, birden betten alyp tastap júrmeńiz», – dep eskertedi.Arada jarty aı ótpeı Naýan haziret janynda on shaqty kisi bar kelip qaldy. Baıqannyń seksen toǵyzǵa kelgen kezi bolsa kerek. Naýan haziret úıge kelip, tósek ústine otyrǵan Baıqanǵa eki qolyn keýdesine basyp «Assalaýmaǵaleıkúm!» dep usyna bergende, Baıqan oń qolynyń syrtymen Naýannyn qolyn qaǵyp jiberip:
«Shuńǵyrsha Talastyń balasy Qarabuqardan on eki pándi támámdap keldi dep estip edim, sen shoqynyp keldiń be? Ákeń Talastyń tósi qaıda?» dep, daýysyn qattyraq shyǵarǵanda jınalǵan jurt sasyp qaldy.Naýan haziret shapanyn sheship tastap:
«Láppaı taqsyr!» dep basyn Baıqannyń áýeli oń ıyǵyna salyp, sodan keıin sol jaq ıyǵyna salyp, tósine tósin bir taqap kushaqtaıdy. Tek osydan soń baryp Baıqan Naýannyń qolyn alyp, «tórletińder» dep tórdi nusqaıdy. Otyrǵannan keıin Baıqan: «Naýanjan, myna balalardy tanystyr» deıdi.
Sonda Naýan haziret: «Átke, mynaý menimen qatar otyrǵan jigit – rýy Qaraýyl. Jaman Jalǵyztaý mańynda turady, Ahmet usta degen atyshýly usta», – deı bergende, Baıqan: «Toqtaı tur, Naýan!» dep úzip tastaıdy da, Ahmetke burylyp:
«Shyraǵym, Ahmet, sen óziń aıtshy kimsiń?» – deıdi.Naýan hazirettiń atalas týysy, qoǵam qaıratkeri Abaı Márámuly Álıev pen jýrnalıst Altynbek Qumyrzaquly arhıv qujattarymen jumys istep otyr. Astana qalasy, 2023 jyl – Átke, myna haziret aıtqandaı, men – Ahmet ustamyn.
– Ahmet qalqam, sen usta bolsań, meniń bes ulym bar, solardyń tórteýin eki ekiden birge soǵyp, eki durys adam jasap ber. Besinshi ulym Syzdyq eń kishisi, ári bir kózi soqyr ǵoı. Sońda da jalǵyz júre bersin, bireýden ilgeri, bireýden keıin adam bolar, – depti.
– Átke, men temirdin ustasymyn ǵoı, – deıdi Ahmet túsininkiremeı, – adamdy qosyp soǵý qolymnan kelmeıdi.
– Shyraǵym, sen qudaıdyń atyna talasyp otyrǵanyńa qaraǵanda qolynan keletin shyǵar desem, adamǵa adamdy qosyp soǵý qolymnan kelmeıdi de? Olaı bolsa atyna sen de talaspa, usta – qudaıdyń aty. Budan bylaı suraǵan halyqqa:
«Men – Ahmet zergermin» de. Bul esińde bolsyn, – degen eken Baıqan. Kóp áńgimeniń ústinde reti kelgen jerin paıdalanyp, Naýan haziret:
– Átke, maǵan qandaı aqyl aıtasyz? – depti.
– Naýan haziret bolǵanyńa kelgennen beri qaıyrly bolsyndy aıtyp jatyrmyz ǵoı. Endi biraq suraq – óziń shákirt alasyń ba?– Átke, osylaı eki-úsh aı eldi aralap, úlkenge sálem berip, ótkenge duǵa oqyp oralǵannan keıin segiz er bala, bes qyz bala alyp, sol on úsh shákirtti oqytamyn ba degen oıym bar, Alla jazsa.
– Ondaı oıyń bolsa, Naýanjan, shákirtterińe bilgenindi belden asyrmaı ber. Belden asyrsań saqaldyń jaqyn ekenin kórip tursyń ǵoı, saqalyńnan ustap, atańyn aýzyn uratyn solardyń ishinen shyǵady! – degen eken.Naýan haziret eldi aralap, Kókshetaýǵa kelip, ataǵan shákirtterdi oqytýǵa kirisedi.Aqyry, 1904 jyly ózi oqytyp shyǵarǵan on úsh shákirtin bas shákirti bolǵan Ǵalıasqar molla Naýan hazirettiń sońyna túsip: «Islam partııasyn quraıyn dep júr» degen jalamen ustatqyzyp ıtjekkenge jer aýdartady. Haziretti uzaq jolǵa shyǵaryp salýǵa jınalǵan halyqtyń aldynda ol:
– Á, halqym! Ár qashanda bir paıǵambar týady eken ǵoı. Bizdiń zamanymyzda týǵan asyl paıǵambar Aqshabaıdyń Baıqany eken. Ony biz kezimizde bilmeppiz-aý! – dep kózine jas alǵan eken.Sodan, eki jyl ıtjetkende bolǵan Naýan haziretti artynan izdeý salyp, Peterborǵa II Aleksandr patshanyń qabyldaýynda bolyp, keshirim qaǵazyn alp, odan oralyp dúnıe-malyn haziret jolyna salyp, alys joldan alyp kelgen, rýy Atyǵaı, zamanyndaǵy belgili tulǵa Janbatyr qajy edi.
Endeshe, osyndaı aıtýly uldaryn halqy nege izdemeske? Olardyń ómir baıanyn jazyp, eńbekterin izdestirip, zertteıdi dep oqymysty ǵalymdarymyzǵa senim artamyz, – dep jazady K. Ápendın aǵaı, Kazanka selosy, Aıyrtaý aýdanynan» (Jazba Musataı ǵalymnyń «Atadan amanat» jınaǵynan alyndy). Bul málimetterdiń bárinde shyndyqtyń shyraǵy bar.Buhara sháriptiń oqýyn támamdap týǵan jerine oralǵan jas ustazdyń endigi ómiri el arasynda ótedi. (Jalǵasy bar…)
Avtor: Altynbek QUMYRZAQULY
