NAÝRYZ ATAÝY JÁNE ONYŃ MEREKELIK SIPATY

Naýryz halqymyzdyń tarıhy uzaq, ómirsheńdigi kúshti, qazaqy salt- dástúrdi negizgi ózek etken birden-bir ulttyq merekesi. Ol qazaq halqynyń uzaq ýaqyttyq qoǵamdyq ómir isjúzindiginen (praktıkasynan) týyndap, birge jasap kele jatqan asa mereıli meıram. Osy bir kıeli merekeni «Parsy tilindegi (naý- jańa, ruz- kún) degen maǵnadaǵy sózderine telip, mańdaıymyzǵa sıdyra almaı Parsylarǵa qos qoldap usynǵysy kelip júrgen taıaz talǵam, tar óristi, «qulshyldyqqumar» shyrmaýynan shyǵa almaı júrgender de jetedi aramyzda.

Tilimizdiń ishki zańdylyǵyna úńilsek, Qazaq tili kóp maǵynaly, aýyspaly maǵynaly, balama maǵynaly sózderi kóp, túbir sózderdi negiz ete jurnaq, jalǵaý, qosarlaý, biriktirý t.b joldarymen túrlenip otyratyn qurylymy kúshti baı til. Onyń ústine osynaý asa baı tilimizde dáýirdiń ózgerýi, ǵylym-tehnıkanyń damýyna baılanysty jáı-jáıimen qoldanystan qalyp otyratyn sózderi de bar, esesine tildik qordy baıyta tolyqtyryp otyratyn jańa ataý-terminderdi asa baıyptylyqpen tábıǵı qosyp otyratyn ishki zańdylyǵy da bar júlgeli til.

Maqalanyń mazmundyq qajetine qaraı qazirde qoldanysta bar «naý» túbirinen týyndaıtyn «naýqan», «naýa», «naýetek», «naýaı», «naýaıhana», «náýmez», «náýmet» qatarly sózderdiń (ataý-terminderdiń) qaı-qaısysyda úlkendikti, molshylyqty bildirip turǵanyn kórip te, bilip te otyrmyz. Dáleldi, túsinikti bolý úshin birden atap óteıin:

Naýqan – úlken qoǵamdyq qımyl, M: toı, názir, árkezekti qoǵamdyq úndeýlerge baılanysty mezettik úgit-násıqat qatarlylar.

Naýa – malǵa ashy(ashy) - tuz, jem beretin úlken de uzyn astaý.

Naýaı – saýda jumysy úshin kóp nan pysyratyn (pisiretin) arnaıy nanshy.

Naýaıhana – óz otbasynda ǵana emes kóptiń qajeti men saýda qajeti úshin daıyndalǵan arnaıy nan jasaıtyn oryn.

Naýetek – kózge sıymsyz oǵashtaý kórinetin erekshe keń etekti kıim.

Naýmet – jekeleı tulǵalarǵa emes, zor kólemdegi halyqqa zııandy qoldan jasalǵan apatty jaǵdaı.

Náýmez – jeke tulǵada bir ǵana iste emes barlyq is-áreketindegi bosańsýdy, jáıbirleýdi, jalpylyq jaǵdaıda toptyq toqyraýdy, shabandaýdy bildiredi, (sońǵy eki sózdegi «naý» túbiri dybys úndestik zańyna qaraı jińishkerip «náýge» ózgergen).

Arǵy zamannan kele jatqan osy tildik qurylym zańy boıynsha joǵaryda atap ótken ataý – terminderdiń túbirine zer sala otyryp «naýryz» ataýynyń túbiri «naý» joǵardaǵydaı kóptikti, moldyqty, jalpylyqty bildiredi, al sońǵy býyndaǵy «ryz» ryzdyqty bildirip «mol yryzdyq» degen maǵyna ústeıdi nemese túptegi «naýyrys» (mol yrys) bolýy da ǵajap emes, ol da tilimizdiń dybys ara úndestik zańy negizinde sońǵy «s» dybysy «z»ǵa» ózgerip «mol yryzdyq» degen mándi, tipti esh ózgerissiz «mol yrys» degen tamasha maǵaynany da berip turǵan baıyrǵy qazaq tili. Al osy tujyrymdy onan ary baıyta aıqyndaı túsetin endigi bir erekshe jáıt «naýryzda» (mol yzyzdyqta nemese mol yrysta) beınelenip turǵan osy mereke jyldyq yryzdyqtyń basy bolǵan alǵashqy kóktemdegi shóptiń kókteıtin, astyq tuqymy atyzǵa sebiletin, maldyń da, ańnyń da tóldeıtin, qustyń jumyrtqalaıtyn merzimine týra kelip turmaı ma?! Osy ǵylymı saraptaý negizinde keıbireýlerdiń «Parsynyń tilinen» deıtin óz tilindegi qısynǵa túsip turǵan múmkindikke qaramaı bireýge qos qoldap usyna salýǵa óz basym qarsymyn. Oǵan qaraǵanda qazaqylyqqa taǵy birtaban jaqyn ultjandylyǵy kúshti bir-ekilegen azamattardyń «kóktem mezgili aqtyń tasqyn tusy bolǵandyqtan qazaqta endi týǵan maldyń ýyzyn asyp ony «nárýyz» dep ataıtyn, «naýryz» ataýy osy «nárýyz» uǵymnan shyqqan qazaqy ataý» dep qaraıtyn kózqaras usynyp júrgenderde bar. Bunyńda qısyny joq emesteı, menshe tek qana ýyzǵa qaratý «naýryz» (naý- mol, ryz- yryzdyq) dep aty-aq aıtyp turǵandaı áıgili mol yryzdyqtyń basy bolyp turǵan mazmunǵa tym tarlaý sııaqtanady. Durysy túbir sózdegi kóptik, moldyq, jalpylyq maǵyna ústeıtin «naý»dan týyndap mol yrysty (yryzdyqty) bildiretin «naýryz» taza baıyrǵy qazaqy til dep tujyrymdaý – sóz náriniń de, kóktem aıynyń da oń jambasynan keletin durys ataý, - dep qaraǵan durys, aǵaıyn!

Naýyryzdyń mereke-meıramǵa aılandyrylýynda ata- babamyzdyń asa úlken parasattylyǵy jatyr. Ol uly jaratýshy zańy boıynsha jańylyssyz jylyna bir ýaqytta ǵana kelip turatyn kún men túnniń teńelýine (22-naýryzǵa) týralanyp bylaıǵy jerde tún qarańǵysyn kún jaryǵy jeńip adamdarǵa jarqyn shýaq syılanatyn; qys yzǵaryn kóktem shýaǵy yǵystyryp mal-jan, ań-qus qatarlylardyń bárine jerden shyǵatyn teńdessiz yryzdyǵynyń joly ashylatyn; mal kókke, adam aqqa toıyn bolatyn, jutyńqy tarta sarǵaıǵan sary dala býsanyp mal tisine alǵashqy kók iline bastaıtyn ilgeri salym jyly shýaqqa bet alady. Uly tabıǵattaǵy osynaý teńdessiz qundylyqty bilgen ata-babamyz osybir mol yryzdyqqa júkti bolǵan oraıly shaqty (kún men túnniń teńelgen kúnin) mereke etken. Uly merekede as arqaýy bolǵan – Bıdáı, et, qatyq, tuzdy negiz ete kóp bolsyn dep tary, toq bolsyn dep burshaq, arydan úzilmegen tek bolsyn dep ótken jylynan qalǵan teri tulyp túbindegi as-máziriniń nári – qyzyl irimshiktiń usatylǵan túıirlerin qosyp naýryz kójesin jasap ózara aıtshylap (aıttap) úlkenge amandasyp, naýqastyń kóńilin surap, ókpe-arazdasqandaryn dámge shaqyra keshirisken. Osynaý dabyraly da, dýmandy keń kólemde qanat jaıatyn ulttyq merekeni «uly istiń uly kúni» (uly tabıǵattyń da, oǵan sáıkes adam hareketi men rýhanı áleminiń de jańaratyn jyldyń basy) dep qaraǵan. Al burynǵy kóne kózderimizde bul kúndi «ulystyń uly kúni» dep ataıtuǵun da salt boldy. Munda eki túrli maǵyna jatyr: biri, ulys – «rý», «taıpa», «ulys» degendegi ulys, áli de ult bolyp qalyptaspaǵan «ulys» ataýymen júrgen tustaǵy óte erteden kele jatqan eń baıyrǵy mereke ekendigin; endi biri, ulys – jyl basynda bastalatyn «uly is» degendegi baıyrǵy qazaq tili.

Meniń paıymymsha tolyq ult bolyp qalyptasqan qazirgi tańda jalpy ulttyq jaǵdaıǵa úıletire «uly istiń uly kúni» dep ustaný durys dep qaraımyn.

Uzaq tarıh boıyna jalǵasyp kelgen osy meıramda halqymyz áýeli, úlkenderdi qurmetteýdi, olarǵa amandasa baryp jyldan aman-esen shyqqanyn quttyqtap qaıtýdy, «asyqsań jaqsylyqqa asyq» degendeı óńirlik klımattyq jaǵdaılarynyń uqsamaýyna baılanysty dataly mereke kúnnen burynyraq bastap toılata beretin de jaǵdaılar aıyrym óńirlerde kúni búgin de jalǵasyp keledi, ol da esh oǵashtyǵy joq qalypty qubylys sanalady.

Dástúrli ulttyq meıramda qazaqy ulttyq kıim, án-kúı, bı, aıtys, jumbaq sheshtirý, jańyltpash aıttyrý, at oıyndary qatarly ulttyq oıyndarymen árlep neshe kúnderge jalǵastyra dýmandatyp otyrǵan. Úı, aýla tazalaý, sý kózderi men jol kedergilerin ashý, aǵash egý qatarly ıgi istermen de merekeniń mereıin asyryp, mazmunyn baıyta  túsken.

Búgingi Elektrondyq turmystyq buıymdar men qalalyq turmysqa boı ura qoımaǵan erte dáýirlerde kóshpeli qazaq jurtynyń dalalyq mádenıetiniń qaınar kózderiniń biri qolda bar tórt túlik mal men ań-us jáne kóknildi orman-shópterdi qalaı qorǵaý, ysrapsyz qalaı paıdalaný edi. Osy tusta qazaq jurty alǵashqy keletin jyl qusy men jerdiń kórki – alǵashqy shyqqan dala sheshegin qýanyshtyń habarshysy dep balaıtyn yrymy da, tyıymy da bolǵan. Mundaǵy qar endi alatektep (ala etektep) kete bastaǵanda keletin «jyl torǵaıy» dep ataǵan (keı óńirlerde «shybjyq torǵaı» dep te ataıdy) qys torǵaıynan suńǵaqtaý qanat-quıryǵy uzyn mal men birge ushyp-qonyp júretin kóksury torǵaı men «kóktem habarshysy» atanǵan qarlyǵashqa asa qurmetpen qarap, árqaısy otbasy balalaryna olardyń jumyrtqasyn jarǵyzbaý, balapandaryn óltirmeý úshin:

«Torǵaı- torǵaı atym bar,

Bir japyraq etim bar,

Ákeń jaýǵa ketkende,

Shesheń ólip jetim qal!» dep qarǵaıdy degen adamdardyń kókeıine qorqynysh uıaalatý arqyly balalardyń olarǵa zııan-zaqym jetkizýine qatań tyıym salǵan. Sonymen birge kún nury tolyq túsetin sazdaýyt jerlerge basqa árqandaı gúlsheshekterden kóp buryn gúl ashatyn «sazsheshegi» (kóktemgúl) dep atalatyn kúlgin tústi gúldi de halqymyz jaqsylyqqa balap jolyǵa qalǵanda tek úlkender ǵana bir talyn alyp, áýeli, bir ıskep jiberip sosyn, «baǵyń janyp, gúliń ashylsyn, qyzym» (qyz balanyń otyryp qalýynan qorqýdan týyndaǵan yrym bolý kerek) dep kishkentaı qyzdardyń ǵana tulymyna qystyryp qoıatyn da yrym bolǵan. Al uldarynyń da, eresek qyzdarynyń da óz betterimen úzip-julýyna «kókti julsań kókteı orylasyń!» dep oǵan da qatań tıym salatyn salt bolǵan.

Mine budan tutas yryzdyqtyń basy bolatyn kóktemdi «jyl basy» (jańa jyl) dep atap oǵan sonshama qurmetpen qarap dýmandatyp ótkizetinin kóre alamyz.

Jerge qurmet – elge qurmet, saltqa qurmet – sanaǵa jol, qojaıyndyq rýhqa bel, aǵaıyn!

Kóktem shýaqty, el-jurt baı-qýatty bolǵaı!

Jumashárip Sháhadatuly Dándibaı