Neke – barlyq paıǵambar súnneti
Sahabalardyń biri Ábý Aıýb (r.a.) Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) bylaı degenin jetkizedi: «Tórt amal elshilerdiń súnnetinen: ar-uıatty bolý, qosh ıis sý qoldaný, mısýak paıdalaný jáne úılený[1]». Bul tórt súnnet amal – bul jalǵan pánıde eń qymbat ári asyl dúnıeni ǵana ardaq tutqan barlyq paıǵambarlarǵa ortaq dúnıe. Barsha paıǵambarlardyń súnneti bolǵan úılenip, úı bolýdyń ońaı emestigin halqymyz qapysyz aıtqan. Osy sebepti de ómirdegi eń jaýapty kezeń – ǵumyrlyq jar tańdaý sáti. Sebebi, adamnyń óziniń ómirlik serigin tańdap qana qoımaıdy, bolashaq perzentińniń anasyn da tańdaıdy. Óıtkeni, balanyń izgi bolýy anasyna tikeleı baılanysty. Alaıda, keıde otbasylyq ómir jaıly eshbir maǵlumaty joq jastardyń albyrt sezimniń jetegimen januıa quryp, shańyraq kótergenderine kýá bolyp jatamyz. Ókinishke oraı, kóp ótpeı sezimderi sýynyp, juptary jazylyp jatady. Munyń birden-bir basty sebebi – jar tańdaý, otbasy qurý jaıly sharıǵat keńesterinen beıhabar bolýynda jatyr.
Ardaqty Paıǵambarymyz: «Adam balasyn baqytty etetin jáne baqytsyz etetin úsh nárse bar. Adamdy baqytty etetin: Izgi áıel, jaıly úı jáne jaqsy kólik. Adamdy baqytsyz etetin: jaman áıel, jaısyz úı jáne jaman kólik[2]», – degen eken. Qazaq halqy «alǵanyń jaqsy bolsa, bul dúnıeniń shyraǵy, mingeniń jaqsy bolsa, bul jalǵannyń pyraǵy», – deıdi. Sonymen birge, «áıeliń jaqsy bolsa, ujmaq úıińde, áıeliń jaman bolsa, tozaq úıińde», – degen naqyly osy hadıstiń dál ózi.
Nekelesý – er jetken azamattyń erikti isi. Alaıda, sharıǵatymyzda nekelesý jaǵdaıǵa qaraı keıde mustahab, keıde ýájip, keıde tipti haram bolýy da múmkin.
Otbasyn asyraı alatyn múmkindigi bar jáne zına nemese oǵan alyp baratyn jaman is-áreketterden ózin tııa alatyn adamǵa úılený – mustahab bolyp tabylady.
Úılenip, otbasyly bolǵan jaǵdaıda bala-shaǵasyn asyraı alatyndaı múmkindigi bar, biraq ózin zına men oǵan alyp baratyn jaman is-áreketterden tııa almaýynan qaýiptengen adamǵa úılený – ýájip. Mundaı adam, úılený arqyly dinin qorǵap, ar-namysyn saqtaıdy. Al, dinin jáne ar-namysyn qorǵaý – shúbásiz eń mańyzdy mindetterdiń biri. Sondyqtan da adam óz dinin jáne namysyn tek úılený arqyly qorǵaı alsa, úılený – ol úshin ýájip úkiminde bolmaq.
Al, endi otbasyn asyraýǵa shamasy jetpeıtin, sonymen qatar úılenýge aıtarlyqtaı kedergiler bar, buǵan qosa úılengennen keıin adal jolmen tabys taba almaı, sharıǵat tyıym salǵan jolmen kúneltýge májbúr bolsa, onda ol adam úshin nekelesý – haram. Quran Kárimde: «Ári Alla Óz keńshiligimen baıytqanǵa deıin úılenýge múmkindik taba almaǵandar, (kúnádan tyıylyp) ózderin ustasyn...[3]»,– dep ámir etilgen.
«BUL JALǴANNYŃ EŃ QAIYRLY DÚNIESI – IZGI ÁIEL»
Musylmannyń bul dúnıede ımannan keıingi tapqan eń qymbat ta, baǵa jetpes oljasy – salıhaly jar. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Myna jalǵan bútindeı ótkinshi dúnıeden quralǵan. Bul jalǵannyń eń qaıyrly dúnıesi – izgi áıel[4]», – dep tekten tek aıtpaǵan.
Áıel – er azamattyń ómirlik jary. Shańyraq jylýyn saqtaýshy jáne perzentteriniń anasy. Sonymen qatar, musylmannyń ar-namysy men mal-múlkin qorǵaıtyn da sol áıeli bolmaq. Er jigittiń tańdap alǵan qosaǵy izgi de ımandy bolsa, dúnıede berilgen jaqsylyqtardyń eń qundysy sol bolmaq.
Shyndyǵynda, áıel zaty ózi tańdap, eteginen ustaǵan azamattyń kóńilinen shyǵa bilmese, otbasylyq ómirdiń máni ketip, shyrqy buzylary sózsiz. Shańyraqtyń shaıqalmaýyna eki jastyń shynaıy seziminen bólek, ımanı qarym-qatynastyń qosar úlesi mol.
Hadıs ǵylymynyń atasy Ábý Hýraıra (r.a.) tańdaý jasaǵanda jańylyspaı jaqsy jar tabý týrasynda mynadaı hadıs jetkizgen: «Ádette áıelge tórt qasıetiniń biri úshin qyzyǵyp úılenedi, ol: baılyǵy, tektiligi, sulýlyǵy jáne dini. Dindaryn, ımandysyn tańda, áıtpese qutyń qashyp, qadiriń ketedi[5]». Bul hadıste áıel boıyndaǵy erkekti qyzyqtyratyn qasıetteri kórki, mal-dúnıesi, tegi jáne dindarlyǵy ekeni aıtylýda. Alaıda, áıel ımandy bolmasa, qalǵan úsh qasıetinen keler-keter paıda shamaly ekendigi eskertedi.
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) jar izdegen jigitterdiń áıel boıyndaǵy sıqyrlaýshy sulýlyǵyna, mol dúnıesine jáne tanymal tegine qatty qyzyǵatynyn kórgen. Áıeldiń dindarlyǵy men ımandylyǵyna asa mán bermeıtindigin baıqaǵan. Sol sebepti de, ımandylyqtan asqan sulýlyq, tektilik jáne baılyq joq ekenin aıtýda.
Ibn Mája «Sýnáninde» jar tańdaýda jańylysqan jigitterge qatysty aıtylǵan mynadaı hadıs bar: «Áıelderge tek sulýlyǵy úshin ǵana úılenbeńder, sulýlyǵy olardy tákappar etýi múmkin. Áıelderge dúnıesi úshin ǵana úılenbeńder, mal-múlki olardy shekten shyǵarýy múmkin. Rasynda, qara tándi ımandy áıel tekti de dáýletti jáne kórikti biraq dinsiz bolǵan áıelden abzal».
Al, Ánas (r.a.) jetkizgen hadıste: «Kim áıeldi onyń abyroıy úshin alsa, Alla ol erkekti qor etedi. Kim áıeldi dúnıesi úshin alsa, Alla ondaı erkekti jerge urady. Al, kim áıelge kózin kúnádan, múshesin zınadan saqtaý úshin jáne týystarymen jaqsy qarym-qatynasta bolý úshin úılense, Alla ol kisige áıelin berekeli, al áıelge kúıeýin qutty etedi», – dep aıtylady.
Jigittiń mańdaı terin tókpeı qyz tórkini esebinen turmysyn túzep, baı bolam dep júrip beıshara keıipke enýi zańdylyq. Qazaqta «Kedeılik uıat emes, baılyq murat emes» degendeı, árbir er azamat rızyq-nesibesin óz eńbegimen tapqanǵa ne jetsin?! Al, jar tańdaýda bolashaqty oılaý qajet. Tańdap turǵan qyzdyń erteńgi kúni áke-sheshege ıbaly kelin, perzentterge abzal ana, al ózine adal jar bolýyn oılaǵany jón. Eń durys tańdaý – osy. Abaı Hakimniń:
Jasaýly dep, maldy dep baıdan alma.
Kedeı qyzy arzan dep qumarlanba.
Ary bar, aqyly bar uıaty bar
Ata-ananyń qyzynan ǵapyl qalma[6], – degen sózi de osy hadıstiń túsindirmesi ispetti.
QYZYN QIIaǴA QONDYRÝ – ATA-ANA MINDETINDE
Qazaq qashanda «qyz jat jurttyq, qyz bala – qonaq» dep, olardyń erteńgi kúni bóten úıdiń tútinin tútetip, shamyn jaǵatyndyqtaryn sanalaryna quıyp otyrǵan. «Barǵan jerińde baldaı batyp, sýdaı siń» dep tárbıesi men tálimin úıretip, otbasylyq ómirdiń ótkelderine daıyndap otyrǵan. Qanshama jyl qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı baǵyp-qaqqan qyzdarynyń barǵan jerinde baǵy janyp, baqytty otbasy bolýyn oılamaıtyn ata-ana bolmas, sirá ?! Alaıda, mápelep ósirgen qyzdarynyń jar tańdaýda jańylyspaı, jaqsy otbasyn qurýy da ata-anasynyń jaýapkershiliginde ekenin eskerilmeı jatady.
Er azamatqa ózine ómirlik izgi jar tańdaýy mindet bolǵanyndaı, qyz balasy da ózine jaqsy joldas tańdaýy tıis. Qyz úshin jaqsy joldas degeni – áıeldiń ar-namysyn qorǵaıtyn, kelinsheginiń kóńiline qaıaý túsirmeıtin, áıeline asa erekshe mán beretin adam. Áıel zaty mundaı azamattyń janynda jany jaı taýyp, meıirimdilik pen súıispenshilikke bólenedi.
Áıel balasy turmysqa shyqqaly turǵan er jigitti jaı ústirtin ǵana bilip nekege kelisimin berse, óz janyn, ar-namysyn jáne dinin qaterge tigýi ábden múmkin. Árıne, áıel tańdaý jasaǵanda er azamattyń syrtqy keıpine, dúnıesine jáne tegine mán berýi aıyp emes. Alaıda dindarlyǵy men musylmandyǵyn alǵa qoıǵany abzal bolady.
Bul sóz tek qana qyzdarǵa ǵana qatysty emes, sonymen birge qyzdyń ákesine jáne aǵa-inilerine de tıesili. Óıtkeni, qyzdyń taǵdyryna tikeleı jaýaptylar: ákesi, aǵasy men inisi. Keıde, ımandy qyzdyń ózi minez-qulqy nashar, dinge nemquraıly qaraıtyn jáne áıeldiń ar-namysy degendi bilmeıtin jigitke kóńili aýyp, aldamshy armanǵa aldanýy múmkin. Mundaı qyzdar «osy jigit meni baqytty eter, armanymdy oryndar» degen kózsiz úmittiń jeteginde turmysqa shyǵýy múmkin. Osyndaıda qate sheshimniń aldyn alý úshin árbir jigit óz qaryndasynyń jeke ómirine aralasyp, durys aqyl-keńes berýge mindetti.
Hazireti Álıdiń uly Hasanǵa (r.a.) bir kisi kelip: «Meniń qyzym bar. Kimge turmysqa bergenim jón dep oılaısyz?» – degende, Hasan (r.a.): «Alladan qorqatyn jigitke turmysqa ber. Ondaı jigit qyzyńdy jaqsy kórip tursa qadirlep, syılaıdy. Al, ashýlansa, qyzyńdy renjitpeıdi[7]», – dep keńes bergen eken.
JUBAILAR JAÝAPKERShILIGI
Shańyraq kótergen soń, erli-zaıyptylardyń árqaısysy óz mindetinen buryn quqyǵyn talap etip jatady. Áıel «kúıeýimniń aldynda kóptegen jaýapkershiligim bar» dep oılaýdyń ornyna, «maǵan any alyp ber, mynany alyp ber» dese, er azamattar da «bireýdiń mápelep ósirip otyrǵan qyzyn aldym, Qudaıdyń aldynda amanat» dep qaraýdyń ornyna «sen óıtýiń kerek, búıtýiń kerek» dep shyǵa keledi. Árıne, budan shańyraqtyń shyrqy buzylady. Kúıeý de, áıel de eń birinshi kezekte óz mindeti men jaýapkershiligin bilgeni jón. Er kisiniń mindeti dinı jáne dúnııaýı bolyp bólinedi.
Dinı mindeti: Jubaıyna jaqsylyq etý, qurmet kórsetý, is-áreketi men sóılegen sóziniń jumsaq bolýy jáne az da bolsa kóńiline shattyq berýi – er-azamattyń kúıeýlik mindeti. Sonymen qatar, áıeliniń keıbir sózderi men áreketterine sabyrlyq tanytýǵa da tıis. Bul jaıly Quran Kárimde:: «...Sondaı-aq, olarmen jaqsy mámilede bolyńdar. Eger olardy jek kórseńder, sender jaqtyrmaǵan nársede Allanyń kóptegen haıyry bolýy múmkin[8]», – dep baıandalǵan.
Er kisiniń áıelin qurmettep, kóńil bólýi onyń joǵary kórkem minez ıesi ekendigin bildiredi. Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Múminderdiń ımany kámildileri – kórkem minezdileri. Al, senderdiń jaqsylaryń – áıelderińe jaqsy bolǵandaryń[9]», – dep aıtqan.
Áıeliniń qadir-qasıetine, ar-namysyna tıetin ósek-aıańdardan jáne is-áreketterden qorǵaýy da er-azamattyń qamqorlyǵyna jatady. Óıtkeni musylman jan óz jubaıyn jáne bala-shaǵasyn ózgeniń orynsyz sózi men isinen qyzǵanýy qajet.
Dúnııaýı mindeti: Otbasyǵa qajetti azyq-túligin, kıim-keshegin, dári-dármegin jáne de basqa qajettiligin qamtamasyz etý – musylman jannyń otaǵasy retindegi mindeti. Alla elshisi (s.ǵ.s.) qoshtasý qajylyǵynda er kisilerge: «Áıelder aldyndaǵy mindetterińe nemquraıly bolýdan Alladan qorqyńdar. Sender áıelderińdi Allanyń sózimen nekege aldyńdar. Allanyń sózimen adal jar ettińder. Jubaılaryńnan unatpaǵan kisini úılerińe jýytpaýdy talap ete alasyńdar. Eger kirgizer bolsa, (áıelderińdi) jónimen tártipke shaqyryńdar. Áıelder senderden ózderin azyq-túlik jáne kıim-keshekpen qamtamasyz etýlerińdi talap ete alady[10]», – degen.
Mýǵaýııa bın Haıda (r.a.) esimdi sahaba Alla Elshisimen bylaı dep áńgimeleskenin jetkizedi:
– Ýa, Alla Elshisi! Áıelderimizdiń bizde qandaı quqyǵy bar? – dep suradym. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.):
– Eger tamaqtansańdar, olarǵa da tamaq berý, eger kıim alsańdar, olarǵa kıim alyp berý. (tárbıeleıtin bolsańdar) betinen urmaý. Olarǵa jamandyq jasamaý. (Urysyp qalǵan jaǵdaıda) úıden shyǵyp ketpeı, bólek jatý[11]»,– dep jaýap berdi.
Árıne, er azamattyń áıeline jáne bala-shaǵasyna beretin qarajat mólsheri jeke basynyń múmkindikterine jáne qoǵamdyq jaǵdaıyna qaraı bolady.
Kúıeýiniń bergen qarajaty jetpese, biraq joqshylyqtan emes sarańdyǵynan bolsa, áıel ruqsatsyz mólsherlep jáne ysyrap etpeı qarajat alýyna sharıǵat ruqsat beredi.
Aısha anamyz (r.a.) rıýaıat etken hadıste sahaba áıel Hındtiń Paıǵambarymyzdan: «Ýa, Alla elshisi! Ábý Sýfııan sarań kisi. Maǵan bergen qarajaty ózime de, bala-shaǵama da jetpeıdi. Tek ózim oǵan bildirtpeı alsam ǵana, jetkizip otyramyn», – dep ruqsat suraǵany aıtylady. Sonda Paıǵambarymyz oǵan: «Ózińe jáne balańa jetetindeı etip shamamen al[12]», – dep jaýap bergen eken.
Aısha (r.a.) anamyz Alla Elshisinen (s.ǵ.s.): «Adamdar arasynda áıel kimge kóbirek boryshtar? – dep suraǵanda, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kúıeýine», – dep jaýap berdi. «Er kisi kimge kóbirek boryshtar?» – degeninde, Paıǵambar: «Anasyna», – dep jaýap beredi[13]».
Alla Taǵala áıel zatyna óz kúıeýiniń sharıǵatqa qaıshy bolmaǵan barlyq buıryqtaryn buljytpaı oryndaýǵa ámir etedi. Áıel balasy kúıeýiniń mal-múlkin, abyroı-namysyn saqtaýǵa, úıine tek kúıeýi ruqsat bergen kisini ǵana kirgizýi tıis. Sonymen qatar, áıel balasy ómirdiń qýanyshy men qıynshylyǵynda Qudaı qosqan qosaǵynyń qasynda bolýǵa mindetti. Kúıeýiniń syryn eshkimge ashpaýǵa, shynaıy súıispenshilik tanytýǵa, sózinde shynshyl bolýǵa, kúıeýi jaqsy kórgen zatty jaqsy kórýge sonymen birge, joldasyna unamaıtyn áreketter men sózderden aýlaq bolýǵa mindetti.
Zaıd bın Arqam (r.a.) rıýaıat etken hadıste: «Áıel zaty kúıeýiniń barlyq aqysyn ótemeıinshe, Allanyń aqysyn óteı almaıdy. Eger kúıeýi áıelin qalap shaqyrsa, túıeniń ústinde otyrsa da barýy tıis», – degen.
Al, Ábý Hýraıra (r.a.) rıýaıat etken hadıste: «Áıel bes ýaqyt namazyn oqysa, ar-namysyn saqtasa jáne kúıeýine boıusynsa jánnatqa qalaǵan qaqpasynan kiredi», – dep baıandalady.
Ardaqty Paıǵambarymyz óziniń bir hadısinde (s.ǵ.s.):«Úılenińder de kóbeıińder. Qııamet kúni ózge úmbetterge senderdiń kóptikterińdi maqtan etemin[14]», – dep ósıet qaldyrǵan. Endeshe, eki dúnıe sultanynyń ósıetine saı Alla Taǵalaǵa izgi qul, paıǵambarymyzǵa úlgili úmbet bolatyn perzentter tárbıelep, adal nekeni qadirleıtin jamaǵat bolýǵa jazsyn!
[1] Ahmad jáne Termızı
[2] Ahmed
[3] Nur súresi, 33-aıaty
[4] Mýslım, Nasaı
[5] át-Taj Jamı lıl ýsýl fı-ahadıs rasýl, shaıh Mansýr Álı Nasıf, Stambýl, «maktabat hanafııa», 1-2 tom, Neke bólimi, 2-bab, 281-bet
[6] Abaı
[7] Fıqhýl Ýadıh
[8] Nısa súresi, 19-aıat
[9] Termızı jáne Ibn Maja
[10] Mýslım
[11] Ábý Daýd
[12] Ahmed, Býharı, Mýslım, Ábý Daýd, Nasaı
[13] Ahmed, Nasaı
[14] Ahmed, Nasaı
