ORAZA AIT KÚNI NE ISTEÝ KEREK?
Qazaq halqynda baǵzy zamannan aıt kúnderi qyryq nemese jetpis úıge aıttap kirip shyǵý kerek degen dástúr bar. Álbette, sharıǵat mundaı sandy mindettemeıdi. Bul qonaqjaı qazaq halqynyń aqjarma, keń peıildiginen týyndaǵan izgi salt ekeni belgili. Jalpy, otyz kúngi oraza musylmandardy taqýalyqqa baýlysa, aıt kúngi qýanysh kúıbeń tirshiliktegi ókpe-nazdy umyttyryp, musylmandardyń baýyrmaldyǵyn kúsheıte túsedi.[1]
Qos merekeniń paıda bolýy bylaı baıandalady:
عَنْ أَنَسَ - رَضِيَ اللهُ عَنْهُ - قَال : قَدِمَ النَّبِي - صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - المَدِينَةَ ، وَلَهُمْ يَوْمَانِ يَلْعَبُونَ فِيهما ، فَقَال : ( مَا هَذانِ الْيَوْمَانِ ) ؟ قَالُوا : كُنَّا نَلْعَبُ فِيهِما فِي الْجَاهِلِيةِ . فَقَالَ رَسُولُ اللهِ- صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَدْ أَبدلَكُمْ اللهُ بِهِما خَيْرا مِنْهُما : يَوْمُ الْأَضْحَى ، وَيَوْمَ الْفِطْر
Anastan (Alla odan razy bolsyn) jetken hadıste «Alla Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Mádınaǵa kelgende, olardyń eki merekesi bolatyn. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Bul qandaı kúnder?», – dep suraǵanda: «Jahılııa dáýirinde ol kúnderdi oıyn-kúlkimen ótkizetin edik», – dedi. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Alla Taǵala osy eki kúndi olardan da jaqsy Qurban jáne Oraza aıt kúnderimen almastyrdy», – dedi.[2]
Ǵalamdyq deńgeıde mártebesi bıik dinı mereke sanalatyn Aıt - barsha musylman qaýymyna ortaq ulyq meıram. Musylmandar orazadan keıin aýyz bekitpeıtin eń alǵashqy kún. Otyz kún orazada jasaǵan qulshylyq ǵıbadattan keıin quldyń bir sát úzilis alyp, merekelik kóńil-kúıde Allanyń sansyz nyǵmetterine oı júgirtetin kezi. Osynaý ulyq mereke bizdiń uly dalamyzda asa joǵary baǵalanyp, osy ýaqytqa deıin ulyqtaldy. Tarıhı qujattarǵa úńiler bolsaq, 1926 jylǵa deıin Oraza aıt 3 kún, Qurban aıt 3 kún, Naýryz 1 kún resmı mereke retinde toılanyp kelgen. Oǵan negiz 1921 jylǵy 5 naýryzda Orynbor qalasynda ótken Qazaqstan Avtonomııaly Respýblıkasy Ortalyq atqarý komıteti Tóralqasynyń «Musylmandar merekesi» týraly qabyldaǵan sheshimi. Oǵan C.Meńdeshev tóraǵalyq jasasa, Alash arystary A.Baıtursynuly men Á.Bókeıhan Tóralqa májilisine qatysqan eken.[3] Sondaı-aq kórkem ádebı shyǵarmalarda Qajyǵumar Shabdanulynyń “Pana” atty romanynda Zýqa batyrdyń elinde aıt namazy kezinde erkek kindiktiniń biri qalmaı, sapqa turǵany sýretteledi.[4] Keńes ókimeti 1926 jyldan kúshtep toqtatqan musylmandar merekesin qazaq qoǵamynyń júreginen óshirip tastaı almady. Táýelsizdik alǵannan keıin qaıta resmı mártebe berilip, tarıhı ádilettilik qaıta ornyǵyp, qasıetti merekemen elimiz qaýyshty.
Oraza aıtyndaǵy musylmannyń isteýi tıisti amaldary:
Birinshi: Pitir sadaqasyn berý.
Pitir sadaqasy Ramazan aıynda, ıaǵnı Ramazan aıy bastalǵannan bastap aıt namazyna deıingi aralyqta berilý qajet. Eger pitir sadaqasyn bermegender bolsa birinshi kezekte Aıt namazyna deıin pitir sadaqasyn berýi tıis. Aıt namazynan keıin berilgen pitir sadaqa jáı sadaqa bolyp qalady.
Pitir sadaqasy musylmandarǵa hıjra jyl sanaýy boıynsha ekinshi jyly shaǵban aıynda paryz boldy. Bul jóninde paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) múbarak hadısinde kelgen: «Paıǵambar (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) adamdarǵa ramazan aıynda pitir sadaqasyn berýdi paryz etti»[5]. Pitir sadaqasynyń mólsheri jyl saıyn sharıǵat bekitken azyq-túlikterdiń baǵasyna baılanysty ózgerip turady.
Ekinshi: Tákbir aıtý.
Aıt kúnderi tákbir (Allany ulyqtaý) aıtý dinde zańdastyrylǵan amaldardan. Alla taǵala Quran kárimde:
{ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ }
Senderdi týra jolǵa salǵan Allaǵa shúkirlik etýleriń úshin sanyn toltyryńdar. Ári Allany ulyqtańdar.[6]
Imam áz-Zýhrı bylaı dep baıandaıtyn: “Adamdar tákbirlerdi aıt kúni úıinen shyǵar kezde namaz oryndalatyn jerge barǵanǵa deıin jáne ımam kóringenge deıin aıtatyn. Al ımam kóringen kezde, olar ımam tákbir aıta bastaǵanǵa deıin tynyshtalatyn, al sodan soń olar taǵy da tákbir aıtatyn”.[7]
Úshinshi: Aıt namazyn oqý.
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn)ósıetinde: «Aıt kúni birinshi oryndaıtynymyz – namaz oqý», – delingen. Aıt namazy dinimizde ýájip amal bolǵandyqtan, Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) ómirinde ony bir ret te qaldyrmaı oqyǵan. Islam kez kelgen merekeniń ǵıbadattarmen ótkerilýin quptaıdy. Sondyqtan aıt merekesi arnaıy ǵıbadattarmen bastalady.
Aıt namazy úshin azan aıtylyp, qamat túsirilmeıdi. Namazǵa bet alǵan kezde bir jolmen baryp, ekinshi jolmen qaıtý súnnet bolyp sanalady. Paıǵambarymyz (s.a.ý) múbarak hadısinde: «Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) aıt kúni meshitke barǵan jolymen qaıtpaı, basqa jolmen qaıtatyn»[8].
Tórtinshi: Namazǵa shyǵar aldynda qurma jep shyǵý.
Súnnet boıynsha musylman adam namazǵa shyǵar aldynda qurma dáminen aýyz tııýi kerek. Bul paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) orazanyń aıaqtalyp, aıt kúnderi bastalǵany jaıynda bergen belgisi.
Besinshi: Jańa kıim kııý, ǵusyl quıyný, átirlený.
Bul ulyq merekede musylman adam shamasy kelgenshe meshitke jańa kıim kıip, átirlenip barǵan abzal. Imam Málık: «Men ǵalymdardyń aıt kúnderinde jasanýdyń jáne hosh ıister jaǵýdyń abzal ekendigi týraly aıtatynyn estigenmin», – deıtin. Degenmen, jibek matadan er azamattardyń boıyn aýlaq ustaǵany jón.[9] Sebebi, bul týraly Ibn Omar bylaı degen: «Birde Omar bın ál-Hattab bazardan jibek kóılek satyp aldy da, ony Alla Elshisine (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) alyp kelip: «Ýa, Allanyń Elshisi, mynany aıt kúnderinde, sondaı-aq sizge elshiler kelgende kıińiz», – dedi. Buǵan Paıǵambar (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Mundaı kıimdi aqyretten úlesi bolmaǵan adam ǵana kıedi», – dep jaýap berdi».[10]
Altynshy: Qýanysh, shattyq kórinis tabý.
Aıt barsha musylmandandyń merekesi bolǵandyqtan, ony eńbektegen baladan eńkıgen shalǵa deıin sezinýi tıis. Syılyqtar taratylyp, merekelik mádenı sharalar uıymdastyrylýy abzal amaldardan. Júzden asa ult ókili turyp jatqan elimizdegi árbir azamat osy merekeniń lebin sezinýi qajet. Ultaralyq, dinaralyq baılanysty kúsheıtý maqsatynda aıt meıramyna oraı quttyqtaýlar taratylyp, arnaıy dastarhandar jaıylady. «Bir-birlerińe syılyq berińder, súıispenshilikteriń artady» degen hadısti negizge alǵan qazaq dalasynda qonaq kádesi, súıinshi, baıǵazy, taǵy basqa adamdardy jaqyndyqqa aparatyn amaldar kóp. Solardyń biri – aıttyq suraý. Aıt merekesimen quttyqtap, aıttyq suraǵan jandy qazaq betin qaıtarmaı qolda bar syılyqtaryn aıamaǵan. Mine bul ǵasyrlar óte dástúrge aınalyp, búldirshinder úshin aıttyń bir keremet kórinisi bolyp este qalǵan.
Jetinshi: Oraza jáne Qurban aıt kúnderi oraza ustaýǵa bolmaıdy.
Qýanysh pen shattyqqa toly bul qos meıramda musylmandar oraza ustamaıdy. Bul týraly Abý Sa’ıd ál-Hýdrı bylaı dep baıandaǵan: «Allanyń Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) adamdarǵa Oraza aıt pen Qurban aıttyń eki kúninde oraza ustaýǵa tyıym salatyn». [11]
Segizinshi: Musylmandardyń bir-birin quttyqtaýy.
Namaz bitken soń musylmandar qol alysyp, tós qaǵysyp, bir-birin Aıt merekesimen quttyqtaıdy, jaqsy tilekterin aıtady. Renjisip qalǵan aǵaıyn-týys, jora-joldas bir-birinen keshirim surap jarasady. Al áıelder qaýymy úıde qazan asyp, dastarqan jaıyp, aıttyq shaı ázirleıdi. Kórshi-qolań bir-biriniń úıine kirip dám aýyz tıedi, shańyraq ıesine aman-saýlyq tilep, aıtpen quttyqtaıdy. Hadıste kelgendeı, aıt kúni paıǵambarymyz (s.a.ý) adamdarǵa bylaı dep aıtqan:
يَا أَيُّها النَّاس أَفْشُوا السَّلامَ وَأَطْعِمُوا الطَّعامَ وَصِلوا الْأَرْحَامَ وَصَلوا بِالليلِ وَالنَّاسُ نِيامٌ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلَامٍ
«Eı, adamdar, bul kúni sálem jaıyńdar, tamaqtandyryńdar, týystyq qatynasty kúsheıtińder jáne adamdar uıqyda bolǵan kezde namaz oqyńdar, esh alańsyz jánnatqa kiresińder»[12] degen. Sol sekildi ózi jaqsy kórgen baýyryn aıt kúni zııarat etýi musylman adamdy úlken saýapqa keneltedi. Paıǵambaramyzdyń hadısinde : «Birde-bir adam aıt kúni kórshi aýyldaǵy dosyn zııarat etýge jolǵa shyǵady. Jolda oǵan Alla perishte jiberip, ol adamnan : «Qaıda bara jatyrsyń» , dep suraıdy. Ol: «Bul aýylda bir baýyrym bar edi, soǵan bet aldym». Perishte: «Bir sharýań bar ma edi ol adamda». Ol: «Joq, men ony Alla razylyǵy úshin jaqsy kórem sol úshin» deıdi. Sol kezde perishte: «Alla meni saǵan jiberdi, sen ol adamdy jaqsy kórgeniń úshin Alla da seni jaqsy kórdi» [13]deıdi.
Ásirese, osy mereke kúni ata-anaǵa degen meıirimdilik olarǵa syı-sııapattar jasaý ıgi amaldardan.
Oraza kúni qaıyr jaqsy amaldar kúni bolǵandyqtan jetim-jesirler, kedeı-kepshikter jomart, raqymdy jandardan meıirim lebin sezgisi keletini anyq. Osy kúnderi tómendegi adamdarǵa jaqsylyq jasaǵan abzal:
- Jesir áıelder men miskinderge kómektesý, úılerin qýanyshqa bóleý. Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Ábý Hýraıradan kelgen hadısinde: «Jesir áıelder men miskinderge járdem etken adam Alla jolynda jıhad jasaǵan adammen birdeı», degen[14].
- Jetimderge kómektesý. Alla taǵala Quran kárimde:
{ وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ}
Alla (T.) ǵa qulshylyq qylyńdar. Oǵan esh nárseni ortaq qospańdar. Jáne áke-sheshege, jaqyndarǵa, jetimderge, miskinderge, jaqyn kórshige, bógde kórshige, jan joldasqa, jolda qalǵandarǵa jáne qol astyndaǵylarǵa jaqsylyq qylyńdar.[15]
- Aıt - basqalarǵa keshirim jasaıtyn kún. Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Abdolla ıbn Amrýdan (Alla odan razy bolsyn) kelgen hadisinde Alla elshisinen adamdardyń eń jaqsysy kim dep surady. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) : «Árbir júregi pák, tili shynshyl adam» dedi. Sahaba: «Tili shynshyl degen túsinikti, júregi pák degendi qalaı túsinemiz» dedi. Paıǵambarymyz (s.a.ý): «Júregi pák degenimiz - taqýa, taza, yza jáne kóre almaýshylyqtan ada adam»[16] dedi.
Qoryta kele Aıt merekesiniń basqa merekelerden ereksheligi - qýanysh shattyqpen birge Allaǵa degen qulyshylyqtyń qatar júrýinde, sýyp bara jatqan týystyq qatynastardyń qaıta jandanýy, ashý, yza kernegen júrekterdiń jibip, Allanyń raqymyn talap etýi, ómirdi qaıta saralaýǵa múmkinshilik alý, ómirdiń mánin túsinip, Allaǵa degen qulshylyn kúsheıtý. «Otyz kún orazanyń bir aıty bar, ár qylǵan jaqsylyqtyń bir qaıty bar» dep atamyz qazaq aıtqan, osyndaı uly kúnderimizdi ulyqtaıyq, shynaıy musylman bolaıyq!
Kenjetaı qajy Baıkemeluly,
QMDB-nyń SQO boıynsha ókil ımamy,
«Qyzyljar» ortalyq meshitiniń Bas ımamy
خُطْبَةُ الْجُمُعَةِ
اَلْحَمْدُ للهِ اَلْحَمْدُ للهِ اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي هَدَانَا لِلْإِيمَانِ وَالْإِسْلاَمِ. وَجَعَلَنَا مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ. وَفَضَّلَ الْجُمُعَة عَلَى سَائِرِ الْأَيَّامِ. كَمَا جَاءَ فِى الْأَخْبَارِ أَنَّ الْجُمُعَةَ حَجُّ الْمَسَاكِينِ وَسَيِّدُ الْأَيَّامِ. نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ شَهَادَةً مُوصِلَةً إِلَى دَارِ السَّلاَمِ. وَنَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ سَيِّدُ الْأَنَامِ. صَلَّى اللهُ تَعَالَى عَلَيْهِ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ الْبَرَرَةِ الْكِرَامِ. خُصُوصًا مِنْهُمْ عَلَى أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ وَعُمَرَ الْفَارُوقِ وَعُثْمَانَ ذِى النُّورَيْنِ وَعَلِىٍّ الْمُرْتَضَىۤ أَئِمَّة. رِضْوَانُ اللهِ تَعَالَى عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ. أمَّا بَعْدُ. أَيُّهَا النَّاسُ أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللهِ وَنَفْسِيَ أَوَّلاً بِتَقْوَى اللهِ.
أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ.
وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ
صَدَقَ اللهُ الْعَظِيمُ
Alla Taǵala «Nısa» súresiniń 36-aıatynda:
Alla Taǵalaǵa qulshylyq qylyńdar. Oǵan esh nárseni ortaq qospańdar jáne áke-sheshege, jaqyndarǵa, jetimderge, miskinderge, jaqyn kórshige, bógde kórshige, jan joldasqa, jolda qalǵandarǵa jáne qol astyndaǵylarǵa jaqsylyq qylyńdar – dep baıandaǵan.
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn):
عَنْ أَنَسَ - رَضِيَ اللهُ عَنْهُ - قَال : قَدِمَ النَّبِي - صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - المَدِينَةَ ، وَلَهُمْ يَوْمَانِ يَلْعَبُونَ فِيهما ، فَقَال : ( مَا هَذانِ الْيَوْمَانِ ) ؟ قَالُوا : كُنَّا نَلْعَبُ فِيهِما فِي الْجَاهِلِيةِ . فَقَالَ رَسُولُ اللهِ- صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَدْ أَبدلَكُمْ اللهُ بِهِما خَيْرا مِنْهُما : يَوْمُ الْأَضْحَى ، وَيَوْمَ الْفِطْر
Anastan (Alla odan razy bolsyn) jetken hadıste «Alla Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Mádınaǵa kelgende, olardyń eki merekesi bolatyn. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Bul qandaı kúnder?», – dep suraǵanda: «Jahılııa dáýirinde ol kúnderdi oıyn-kúlkimen ótkizetin edik», – dedi. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Alla Taǵala osy eki kúndi olardan da jaqsy Qurban jáne Oraza aıt kúnderimen almastyrdy», – degen. (Násáı hadıster jınaǵy).
Qurmetti jamaǵat! Alla Taǵala kúnálarymyzdy keshirip, Oǵan shynaıy ıman keltirgen quldarynyń qatarynan etip, jánnatyn násip etkeı! Ámın!
بَارَكَ اللهُ لَنَا وَلَكُمْ فِى الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ. وَنَفَعَنَا وَإِيَّاكُمْ بِالْآيَاتِ وَالذِّكْر الْحَكِيمِ. إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. اَلْجَوَادُ الْكَرِيمُ الْعَلِىُّ الْعَظِيمُ السَّمِيعُ الدُّعَاءِ.
Qysqa otyrystan keıin:
اَلْحَمْدُ للهِ نَحْمَدُهُ وَنَسْتَعِينُهُ وَنُؤْمِنُ بِهِ وَنَتَوَكَّلُ عَلَيْهِ. وَنَعُوذُ بِاللهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَمِنْ سَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا مَنْ يَهْدِ اللهُ فَلاَ مُضِلَّ لَهُ. وَمَنْ يُضْلِلْ فَلاَ هَادِيَ لَهُ. نَشْهَدُ أَنْ لاَ إلَهَ إِلاَّ اللهُ وَنَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ صَلَّى اللهُ تَعَالَى عَلَيْهِ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ أَجْمَعِينَ. وَارْحَمْنَا مَعَهُمْ وَاحْشُرْنَا مِنْهُمْ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.
[1] http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-qogam/oraza-ait-ulyq-merekelerdin-biri-291/#gsc.tab=0
[2] Násáı hadıster jınaǵy
[3] http://www.inform.kz/kz/musylmandardyn-eki-ulyk-meyramynyn-biri-oraza-ayt-barshamyzga-kutty-bolsyn_a2301769
[4] islam.kz/kk
[5] Buharı, Múslım hadıster jınaǵy
[6] Baqara súresi, 185-aıat
[7] Ibn Ábý Shaıba
[8] Buharı hadıster jınaǵy
[9] http://www.asylarna.kz/maqala/maqalainfo/232
[10] Buharı, Múslim hadıster jınaǵy
[11] Buharı hadıster jınaǵy
[12] Ibn Májá, Tırmızı hadıster jınaǵy
[13] Mýslım hadıster jınaǵy
[14] Buharı, Mýslım hadıster jınaǵy
[15] Nısá súresi, 36-aıat
[16] Ibn Májá hadıster jınaǵy
