ORAZA USTAMAǴANDARǴA AITYLATYN ORYNSYZ SÓZDER
Musylmandar arasynda áıgili hadıs bar. Onda ımany kámil adam ózine qatysy joq nársege aralaspaıtyn adam ekendigi aıtylady. Alaıda, bul izgi qaǵıdany bári ustana bermeıtindikten, olar ózgelerdiń sharýasyna aralasqandy jaqsy kóredi. Atap aıtqanda, bizdiń kópshiligimiz qandaı da bir sebeppen Ramazan orazasyn ustaı almaǵan adamdy kórgende oǵan yńǵaısyz suraqtar qoıyp, orynsyz aqyl-keńes aıtyp, kórgensizdik tanytýymyz múmkin. Atalmysh maqalada adamdardyń sondaı jaǵdaılarda qoıatyn suraqtary men aqyl-keńesterin keltirip, olardyń ne sebepti jańsaq jáne qısynsyz ekenin túsindirip ótemiz.
Quranda, hadısterde jáne musylman ǵulamalardyń eńbekterinde Ramazan aıynyń orazasynan qandaı adamdar bosatylatyny sıpattalǵan bolsa da, kóptegen musylmandar olardy oraza ustaýǵa ıtermelegen bolyp, kerisinshe, qysym kórsetip jatady.
Jaqsylyq oılaýshylar dindes baýyrlarynyń qulshylyǵy men rýhanı ahýalyna shyn jandary ashyp, jaı ǵana «aqyl-keńes berip jatqandaryn» aıtsa da, ondaı «aqyl-keńester», kóbinese, durys berilmeıdi. Ondaı «keńesshilerdiń» ádette medıtsınalyq bilimi de, din boıynsha qajetti bilimi de bolmaıdy, oǵan qosa, bóten adam bireýdiń ahýaly men jaǵdaıyn túsinip, elestete almaıdy.
Sonymen qatar, biz orazadan bas tartý adamnyń ózine de qıyn soǵatyndyǵyn esimizde saqtaýymyz qajet. Ol oraza ustaıtyndarǵa ýáde etilgen kóptegen ıgilikter men saýaptan qur qalatynyn jáne kúndelikti oraza ustaý qýanyshyn basqa musylmandarmen bólise almaıtynyn oılap, qynjylady (keıbireýler oılaǵandaı, paryz etilgen qulshylyqtan jaltarýdy kózdemeıdi). Sondyqtan, onsyz da jabyqqan adamnyń kóńilin orynsyz jáne dóreki aqyl-keńestermen, sózdermen túsirmegen jón.
Ary qaraı biz musylman baýyrlarymyz ben ápke-qaryndastarymyzǵa aıtpaǵanymyz jón bolatyn aqyl-keńester men orynsyz suraqtardy keltiremiz:
1. «Saǵan oraza ustamaý úshin musylman dáriger ruqsat berdi me?»
Musylman dárigermen aqyldasýǵa múmkindik bola bermeıdi. Onyń ústine, eger adam aýyryp, ózin jaısyz sezinip tursa, onyń hali eshqandaı medıtsınalyq keńessiz-aq belgili bolady.
2. «Bul týraly ımammen / ǵulamamen sóılestiń be? / Saǵan oraza ustamaýǵa ǵulama ruqsat etti me?»
Basyna túsken jaǵdaıdy qalaı sheshetindigin ǵulamalardan suramaı, bilgenin istep jatyr dep, dindes baýyryń jaıly jaman oılamaǵanyń durys.
3. «Kúıeýiń oraza ustamaýyńa ruqsat etti me?»
Eger áıel adam naýqas bolǵandyǵy sebepti nemese medıtsınalyq sebeptermen (máselen, aıaǵy aýyr bolsa nemese bala emizetin bolsa) oraza ustamasa, kúıeýi oǵan kúshtep oraza tutqyza almaıdy. Densaýlyqty saqtaý – ár adamnyń quqyǵy jáne ol jubaıyńnyń erkine táýeldi emes.
4. «Saparǵa dál osy kezde shyqpaýyń kerek edi, Ramazan aıaqtalǵansha kúte tursań bolar edi» (jolda oraza ustaýdan bas tartatyn jolaýshy jaıly aıtylyp tur).
Siz istiń tolyq mán-jaıyn, ne úshin ol adamnyń dál qazir jolǵa shyqqanyn bilmeısiz. Bálkim, ol saparyn keıinge qaldyra almaıtyndaı jaǵdaıda bolǵan shyǵar.
5. «Sáreside turyp, tamaqty toıyp iship kórmediń be? Múmkin, sáreside kóbirek jeýiń kerek shyǵar»
Naýqastyń máselesi sáreside kóbirek tamaq jeýmen sheshile bermeıdi. Kóbinese, aýyrǵanda birneshe saǵat saıyn birdeńe jep turý kerek bolady, al uzaq ýaqyt boıy eshteńe jemeı qoıý zııan bolady.
6. «Dári iship júrgen bolsań, tańerteń tań atqansha nemese keshkisin aýzyńdy ashqannan keıin ishseń de bolady ǵoı».
Bul – óte zııandy «medıtsınalyq keńes». Mundaı aqyldy, kóbinese, medıtsınadan múlde habary joq adamdar aıtady. Kóptegen dárilerdi belgili bir ýaqytta jáne kúnine eki retten jıi ishý kerek.
7. «Múmkin, sáreside nemese aýyzasharda kóbirek sý ishýiń kerek shyǵar?»
Sýdy kóp ishýdiń de naýqasqa árdaıym kómegi tıe bermeıdi.
8. «Biz óte kóp tamaq jeımiz. Sen azdaý jep úırenseń bolady, sahabalar solaı istegen».
Oraza ustamaǵan adam Ramazan kezinde kóbirek tamaq jep qalý úshin ǵana oraza ustamaı qalmaıdy. Máselen, as qorytý júıesiniń ár túrli aýrýlarymen (nemese dıabetpen) aýyratyn adamdar únemi qatań dıetamen júrýi jáne az-azdan, jıi-jıi birdeńe jep otyrýy tıis.
9. «Ótken aptada /keshe / ótken jyly oraza ustadyń ǵoı. Nege endi ustaı almaıtyn bolyp qaldyń?»
Adamnyń qandaı da bir sozylmaly aýrýy asqynyp ketken bolýy múmkin. Ol bir aı boıy shydaı turamyn dep oılap, biraq, aıaq astynan ózin jaısyz sezingen bolýy yqtımal (Ótken jyly ol ózin jaqsy sezingenimen, bıyl oraza ustaı almaıtyndaı aýyr syrqatqa ushyraǵan bolýy múmkin).
Bul suraq, ásirese, jaı ǵana etekkiri bastalyp ketken áıelge qoıylsa, múlde orynsyz.
10. «Mende de sondaı másele bar / dál sondaı aýrýym bar, biraq, oraza ustap jatyrmyn ǵoı».
Ár adamnyń jaǵdaıy derbes, sol sebepti, ózińdi bireýmen salystyrýǵa kele bermeıdi. Bálkim, ol ondaı aýrýdyń aýyr túrine shaldyqqan shyǵar sizdiń densaýlyǵyńyz oǵan qaraǵanda myqtylaý shyǵar, sondyqtan, uzaq ýaqyt boıy eshteńe ishpeı-jemeı júre alatyn shyǵarsyz.
11. «Bul (oraza ustaý) bastapqy birneshe kúnde ǵana qıyn bolady».
Iá, ol ras. Biraq, adam basqa tamaqtaný rejımine aýysý qıyn bolǵandyqtan ǵana orazadan bas tartpaıdy.
12. «Meniń (balamnyń, áıelimniń, anamnyń, dosymnyń, kórshimniń) dál sondaı aýrýy bar, biraq, ol oraza ustaıdy».
10-shy tarmaqty qarańyz: ár adamnyń aǵzasy men jaǵdaıy ár túrli bolady.
13. «Eń bolmasa, bir kún oraza ustap kórdiń be?»
Keıbir jaǵdaılarda bir kún oraza ustaýdyń ózi (ásirese, oraza ustaıtyn kúnder uzaqqa sozylatyn qazirgi kezde) densaýlyqqa qaýipti. Oǵan qosa, ol adam oraza ustaýǵa tyrysyp kórdi me, joq pa, ustasa, qalaı boldy, ol jaıly sizge esep berýge mindetti emes.
14. «Oraza ustaı almaıtynyńa shynymen de senimdisiń be?»
Adam jaǵdaıyn ózi bile me, álde ony, birinshi ret kórip turǵan siz bilesiz be, qalaı oılaısyz?
15. «Júktilik kezinde, bala emizip júrgende, aýyrǵanda ustamaı qalǵan kúnderińdi keıin óteý qıyn bolady. Odan da qazir ustap tasta».
Joǵaryda aıtylyp ketkendeı, ol adam aldymen orazany ustaımyn ba, ustamaımyn ba dep kóp oılanǵan bolar. Aqyr sońynda odan bas tartsa, demek, olaı isteýge belgili sebebi bar degen sóz.
16. «Buryn (aldyńǵy júktiligińe, ótken jyly aýyrǵanyńa baılanysty) ustamaı qalǵan orazańdy ustadyń ba?»
Keshirińiz, biraq, munda eshkimniń sharýasy bolmaýy tıis. Siz sot tóreshisi nemese tergeýshi emessiz, al, qasyńyzdaǵy adam sizge esep beretindeı sottalýshy emes.
17. «Tipti Ramazan kezinde alda-jalda qaıtys bolyp ketseń de, qanshama ıgilik pen saýapqa keneletinińdi bilesiń be?»
Joq, bárinen de Allanyń ámirin oryndaıtyn adam mol saýapqa laıyq. Al, Alla: «Óz-ózderińdi óltirmeńder», - degen jáne óz densaýlyǵyńa zalal keltirýge ruqsat bermegen. Onyń ústine, musylman úshin Allanyń syıyna kenelýdiń múmkindikteri óte kóp. Basqa da dinı mindetterińdi oryndaý, ár túrli ıgi ister jasaý, adamdarǵa qol ushyn berý. Tilińdi artyq sózderden tyıyp, ózińe qatysy joq nársege aralaspaý da maqtaýǵa laıyq amaldardan.
Sonymen qatar, biz myna nárseni jadymyzda tutýymyz qajet, oraza – burynǵydan jaqsyraq bolýdyń, ómirińdi ózgertýdiń, minezińdi jaqsartýdyń amaly. Al, mundaı nárselerge oraza ustaǵan da, ustamaǵan da adam qol jetkize alady.
