ORAZA JÁNE IHSAN ILIMI
Sharıǵat ilimderiniń negizi bolyp sanalatyn senim, fıqh, tarıh syndy salalar halqymyzdyń dinı sara jolyn naq kórsete bildi. Endigi jerde bizge qajettisi – rýhanı jan dúnıemizdiń ózegine aınalǵan tárbıe ilimi. Muny biz Ihsan ilimi deımiz. Ihsan sózi jaqsylyq jasaý degen uǵymdy bildiredi. Al sharıǵattaǵy maǵynasy kez kelgen izgi amaldy eń kemel túrde oryndaý degenge saıady.
Qupııa qulshylyq
Ardaqty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde aıtylǵandaı, Ihsan iliminiń qulshylyqtaǵy máni: «Allaǵa Ony kórip turǵandaı qulshylyq etýiń. Eger Ony kóre almasań, Ol seni kórip turady». Hadıske túsindirme jazǵan ǵulamalarymyz Ihsan ilimi adamnyń qulshylyǵymen qatar onyń kúndelikti sózin, is-áreketin, qyzmetin, tipti búkil ómirin qamtıtynyn aıtqan.
Imam Náýáýı (Alla ony raqymyna alsyn): «Alla Taǵala seniń árbir jaǵdaıyńdy kórip turady. Sondyqtan barlyq isińde jaqsylyq jasa. Árbir isiń tolyqqandy bolýy kerek», – deıdi. Ábý Hanıfanyń «Mýsnad» kitabynda: «Ihsan – árbir isińdi Alla razylyǵy úshin jasaýyń» delingen. Bul rette adamnyń nıetine basa nazar aýdarylady. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Aqıqatynda Alla Taǵala árbir isti jetik jasaýdy (ıhsandy) paryz etti...», – degen.
Oraza qulshylyǵy musylman balasyn ıhsan dárejesine jetýine kómektesedi. Óıtkeni oraza – adam men Allanyń arasyndaǵy qupııa qulshylyq. Mysaly, bizdiń kúndelikti oqyp júrgen namazymyzdy, zeket-sadaqamyzdy, qajylyq saparymyzdy aınalamyzdaǵy adamdar kóredi. Al aýyz bekitkenimizdi eshkim baıqamaýy múmkin. Oraza qulshylyǵy musylmannyń «bárin Alla kórip tur» degen senimin kúsheıtedi.
Oraza ustaǵan adam árbir amalyn kórkem túrde oryndaýǵa tyrysady. Óıtkeni ony «orazam buzylyp ketpese eken» degen oı mazalaıdy. Sondyqtan aýyz bekitken kisi Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) úıretkendeı, ádep bilmes jandardyń dóreki áreketterine «men orazamyn» dep kórkem túrde jaýap qaıtarady. Sebebi Islam – kórkem minez ben ádeptilikke negizdelgen din. Ádeptilik adamdy kórikti etedi. Ihsan ilimi men otyz kúngi oraza kórkem minez ben adamǵa tán kúlli ádeptilikti qalyptastyrady.
Kórkem minez jaıly bilmek bolǵan bir kisige ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «(Ýa, Muhammed!) Keshirimdilikti ustan, jaqsylyqqa buıyr jáne nadandardan syrt aınal» degen aıatty oqyp: «Kórkem minez – týystyq qarym-qatynastardy úzgendermen aradaǵy aralasýdy arttyrýyń, saǵan jamandyq jasaǵandarǵa jaqsylyq jasap, qııanat jasaǵandardy keshirýiń», – deıdi.
Rasynda, ıhsan – baqytyn ımannan izdegen jurtymyzdyń júregine jaqyn ilim. Halyq uǵymyndaǵy «Jaqsylyqqa jaqsylyq – ár adamnyń isi, jamandyqqa jaqsylyq – er adamnyń isi», «Keń bolsań – kem bolmaısyń», «Keshirim jasaý – keńdik, keshire almaý – kemdik», «Jaqsylyq júrgen jerde tapshylyq bolmaıdy», «Jaqsylyq ekken alǵys orady» syndy naqyldar urpaqtan urpaqqa tárbıe retinde aıtylyp, ómir súrý daǵdymyzdyń birine aınaldy.
Qasıetti Quranda ıhsan sóziniń túbiri túrli formada kezdesedi. Mysaly, Quranda: «Olar keńshilikte de, tarshylyqta da Alla jolynda mal-dáýletin sarp etýshiler. Sondaı-aq olar ashýyn jeńýshiler, adamdardy keshirýshiler. Alla jaqsylyq isteýshilerdi súıedi» («Álı Imran» súresi, 134-aıat) delingen. Osy aıatqa tápsir jazǵan ǵulamalarymyz: «Ashýlaryn jeńýshiler» degenimiz – adamdarǵa ashýyn kórsetpeıtinder, ashý-yzasyn sabyrǵa jeńdiretinder, izgi amalynyń qarymtasy men saýabyn Alladan ǵana kútetinder. «Adamdardy keshirim etýshiler» degenimiz – ashýyn basýmen qatar ózgelerdiń zulymdyǵyn keshiretinder, eshkimge júreginde ashý-yzasyn saqtamaıtyndar. Bul – musylmannyń eń kemel rýhanı kúıi. Sondyqtan aıattyń sońy «Alla jaqsylyq isteýshilerdi súıedi» dep túıindelýde. Mine, bul – ıhsannyń bir deńgeıi», – degen.
Oraza – ashýdy jeńýge, nápsini tizgindeýge berilgen úlken múmkindik maýsymy. Ramazan – boıdaǵy tákapparlyq, enjarlyq, jalqaýlyq, shydamsyzdyq syndy jaǵymsyz minezben kúresýge kómektesetin tárbıe aıy.
Kórkem túrde keshirý
Ramazan – keshirim aıy. Halqymyzda «Keshirim jasaý – keńdik, keshire almaý – kemdik» degen qanatty sóz bar. Oraza adam balasyn keshirimdi bolýǵa tárbıeleıdi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, aýyz bekitken adam ádep bilmes jandardyń dóreki áreketterin keshirip, sypaıy túrde «men orazamyn» dep keshirim jolyn ustanady. Kisiniń kemshiligine sabyr etýde úlken saýap bar. Alla Taǵala «Shýra» súresiniń 43-aıatynda: «Árıne kim sabyr etip, keshirimdi bolsa, daý joq, isterdiń eń mańyzdysy osy» degen. Árıne, bireýdi keshirý aıtýǵa ońaı bolǵanymen, jeme-jemge kelgende nápsige aýyr tıetin amal. Alaıda árbir amalynda Allanyń razylyǵyn aldyńǵy orynǵa qoıa bilgen múmın synaqty sátte sabyr saqtap, saýabyn Jaratýshy Jabbar Iesinen kútedi. «Allanyń ózi óte keshirimdi bolǵanda, biz kimbiz» degen oı sanamyzda jańǵyryp tursa ıgi. Rabbymyz Quranda adamdardyń qate-kemshiligin kórkem túrde keshirýdi buıyrǵan. Qasıetti kitabymyz Quranda: «Endeshe sen (el-jurttyń qatesin, qııanatyn) kórkem túrde keshir. Shynynda Rabbyń – jaratýshy, bárin bilýshi» («Hıjr» súresi, 85-86-aıattar) delingen.
Izgilerden mynadaı sóz qalǵan eken: «Ihsan iliminiń alǵashqy sabaǵy renjitpeýden bastalyp, sońy renjimeýmen aıaqtalady». Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Myna úsh minez kimde bolsa, Alla Taǵala sol adamdy meıirimmen jánnatqa kirgizedi», – deıdi. Sonda janyndaǵy sahabalar: «Ol qandaı minez?» dep suraǵanda, Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Saǵan bermegenge sen ber, ózińe kelmegenge sen bar, qııanat jasaǵandy keshir», – dep jaýap bergen eken.
Shyn máninde, otbasynda, ujymda, qoǵamda paıda bolatyn daý-damaılar men kelispeýshilik áreketter adamdar arasynda ózara keshirimdiliktiń bolmaýynan kórinis tabatyny aqıqat. Rasynda keshirimdi bolý kóptegen saýapty amaldarǵa sebepshi bolady. Oǵan myna oqıǵa dálel. Álı ıbn Hýseınniń (Alla ony raqymyna alsyn) kúńi bolǵan eken. Bir kúni ol dáret alý úshin Hýseınge sý quıyp turǵanda qolynan qumǵany túsip ketedi. Qumǵany Hýseınniń basyna tıip, jerge túsip, synyp qalady. Sol sátte qojaıyny oǵan ashýlanady. Hýseın daýys kótere bergende kúńi Qurandaǵy: «Sondaı-aq olar ashýyn jeńýshiler» degen aıatty oqıdy. Hýseın sol jerde ashýyn basyp, ózin ustap, kúńine jaq ashpaıdy. Osy kezde kúńi aıattyń jalǵasyn oqyp, «Adamdardy keshirim etýshiler» deıdi. Hýseın sol jerde «Seni keshirdim» deıdi. Kúń aıattyń sońyn oqyp: «Alla jaqsylyq isteýshilerdi jaqsy kóredi» degende, Hýseın: «Osy sátten bastap seni bostandyqqa jiberdim» dep kúńin azat etken eken.
Osy aıattardyń tolyq nusqasy mynadaı: «Rabbylaryńnyń jarylqaýy men keńdigi jer men kókteı bolǵan jánnatyna asyǵyńdar. (Bular) taqýalar úshin ázirlengen. Olar (taqýalar) – keńshilikte de tarshylyqta da Alla jolynda mal sarp etetin jandar. Sondaı-aq olar – ashýyn jeńýshiler, adamdardy keshirýshiler. Alla jaqsylyq isteýshilerdi jaqsy kóredi» («Álı Imran» súresi, 133-134-aıattar).
Keshirimdi bolý – Paıǵambarymyz Muhammedtiń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) danalyq pen taqýalyqqa negizdelgen sara joly. Alla Taǵala Paıǵambarymyzdy (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) keshirimdi bolýǵa úıretken. Jaratýshy Jabbar Iemiz: «Sen olardyń óte azynan basqasynyń qııanatyn árqashan kóresiń. Degenmen olarǵa keshirim et, kóńilińe alma. Rasynda Alla izgilik isteýshilerdi jaqsy kóredi» («Máıda» súresi, 13-aıat) dep eskertken.
Oraza kezinde barynsha keshirim jolyn ustanyp, bir-birimizge baýyrmal bolaıyq! Bir-birimizdiń bilmestikpen jasaǵan qateligimizdi keshire almasaq musylmandyq qasıetimiz qaıda?! Shyn máninde, biz kúnámyzdyń, qate-kemshiligimizdiń keshirilýin qalaımyz. Quranda Alla Taǵala bizge mynadaı nasıhat aıtady: «Keshirimdi bolyp, kóńiline almasyn. Sender Allanyń ózderińdi keshirgenin jaqsy kórmeısińder me? Alla óte keshirimdi, erekshe meıirimdi» («Nur» súresi, 2-aıat).
Tilimizdi tárbıeleıdi
Ramazan – tilimizdi ǵaıbattan saqtaýǵa úıretetin aı. Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir hadısinde: «Rasynda qandaı da bir adam Alla Taǵalanyń razylyǵyna bóleıtin bir aýyz sóz aıtqany úshin Qııamet kúnine deıin Alla oǵan razy bolady. Sondaı-aq endi bir adam aıtqan sóziniń qanshalyqty kesirli ekenin ańdamaı sóılegeni úshin Alla Taǵalanyń qaharyna ushyraıdy. Ári sol bir aýyz sózi úshin Qııamet kúnine deıin Allanyń oǵan degen ashýy basylmaıdy», – dep eskertedi.
Shyn máninde, adam balasy ne tapsa da tilinen tabady. Máshhúr Júsip Kópeıulynyń:
Jamandyq qaıdan týar, tilden týar,
Árkimde ǵaqyl bolsa, tilin býar.
Shyǵarsań bir jaman sóz sen aýzyńnan,
Artyńnan aıdahar bop seni qýar, – degen jyrynda úlken mán jatyr.
Alla Taǵala pendeniń kúnuzaq ashqursaq júrgenine muqtaj emes. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir hadısinde: «Alla ótirik aıtýyn jáne ótirikke sáıkes amal etýin toqtatpaǵan adamnyń iship-jeýin qoıǵanyna muqtaj emes», – degen. Orazanyń musylman balasyna beretin paıdasynyń biri – bos sóz ben ǵaıbattan alys bolýǵa tárbıeleý. Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) «Oraza – jaı ǵana iship-jeýden tyıylý emes. Aqıqatynda oraza – bos sózder men jaman sózderden tyıylý» degen.
Alla Taǵala ǵaıbat sóz aıtýǵa qatań túrde tyıym salǵan. Óıtkeni ǵaıbat aıtý – úlken kúná. Rabbymyz Quranda bylaı buıyrǵan: «Ýa, ıman keltirgender! Aralaryńnan bir qaýym basqa bir qaýymdy kelemejdemesin. Bálkim olar ózderinen artyq shyǵar. Áıelder de basqa áıelderdi kelemejdemesin! Bálkim olar ózderinen artyq shyǵar. Bir-birińdi renjitpeńder hám bir-birińe laqap taqpańdar. Imannan keıin pasyq esim qandaı jaman? Kimde-kim táýbe etpese, olar – zalymdar. Ýa, ıman keltirgender! Túrli dolbarly oılardan saqtanyńdar! Shyndyǵynda, oılardyń keıbiri – kúná. Bir-birińdi ańdymańdar, bir-birińniń syrtyńnan ǵaıbat sóz aıtpańdar. Álde senderdiń birińe ólgen baýyrynyń etin jegen unaı ma? Sender ony unatpaısyńdar. Alladan qorqyńdar. Shynynda Alla táýbeni qabyl alýshy hám óte meıirimdi» («Hýjýrat» súresi, 11-12-aıattar).
Osy aıatqa tápsir jazǵan ǵalymdarymyz tym kúdiktengen nárselerdiń kópshiliginde mán bolmaıtynyn aıtqan. Sondyqtan jóni joq kúdiktenýden aýlaq bolǵan paıdaly. Al keıbir kúdikterdiń ózi kúnáǵa jatady. Óıtkeni onyń negizinde ádiletsizdik jatyr. Ózgelerdiń sońynan ańdý nemese olardyń jeke basynyń isine aralasý túbi kúnáǵa ákeletin senimsizdik bolyp sanalady. Bireýge jala jabý da – sol sekildi kúná. Ol tipti baıqamaı qalǵan áreketke jatsa da aqyry úlken jamandyqqa ákep soǵady. Al qasaqana jasaǵan jamandyq jaıly aıtýǵa tipti aýyz barmaıdy.
Áldebir adam jaıly nemese oqıǵa týraly joramal jasaýǵa eshqandaı tyıym salynbaıdy. Alaıda sol joramaldy kúdikke aınaldyryp, soǵan sáıkes áreket jasaýǵa tyıym salynady. Tápsirshi ǵalymdarymyz ózgelerdiń syrtynan jasyryn ańdý, syǵalap qaraý senimsizdik bildirý men kúdiktenýden de jaman qylyq ekenin aıtady.
Ádette mundaı áreketter resmı oryndar tarapynan áldebir qylmyskerdi, jalpy jaýyzdyqty áshkereleý úshin júzege asady. Al qarapaıym halyq arasynda mundaı áreketterge sharıǵatymyz tyıym salady. Óıtkeni adam balasynyń júregi ózgeler jaıly jaman oılardan, kúdikti nárselerden taza bolýy tıis. Islam dini adam balasynyń erkindigi men jeke basynyń qasıetin joǵary qoıady. Sondyqtan adamdardyń jeke ómirine, isine ózgelerdiń ashyq bolsyn, jasyryn bolsyn aralasýyna jol joq. Islam dini adamnyń jeke basyn, úıin, ar-namysyn qorǵaıdy ári qurmetteıdi. Osyny umytpaý lázim.
Qanaǵat – túgesilmes baılyq
Ramazan – qanaǵat aıy. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Aqıqatynda, qanaǵatty tý etkenderdi Alla Taǵala baıytady», – deıdi. Iá, oraza qulshylyǵy adam balasyn qanaǵat pen sabyrǵa, ózinde bar ıgilikterge shúkir etýge tárbıeleıdi. Osyndaıda halqymyzdyń «Qanaǵat qaryn toıǵyzady» degen qanatty sózi eske túsedi.
Adam balasy kóp jaǵdaıda ózinde bar ıgilikter men nyǵmetterdiń qadirin sezinbeı, shúkir etýdi esten shyǵarady. Qolymyzda bar az-kem dúnıeni aıtpaǵanda, denimizdiń saýlyǵy baǵa jetpes úlken nyǵmet emes pe?!
Birde Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Uıqydan oıanǵanda, ne jatqanda kóńili tynysh, on eki múshesi saý hám bir kúndik azyǵy bar adam ushy-qıyry joq myna dúnıeni ıelengen adammen teń», – degen. Hadıstiń mánine tereń úńilsek, bizdiń shúkir etetin nársemizdiń óte kóp ekenine kóz jetkizemiz.
Aýzy berik adam aýyzasharda aldyna qoıylǵan bir jutym sýdyń qadirin sezinedi. Alla Taǵala bizge orazany paryz etý arqyly pendelerin osylaı tárbıeleıdi. Kúni boıy ashqursaq júrgen jan bir jutym sý men bir úzim nannyń qadirin tereń sezinip, tulaboıyna qanaǵat, shúkir, sabyr syndy qasıetterdi qalyptastyrady.
Myna oqıǵa kez-kelgen adamnyń kókeıine jaqsy oı salady. Birde dinge senbeıtin adam Alla elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) úıinde qonaqta bolady. Sol kezde ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qonaǵyna eshkiniń sútin usynady. Qonaq bir tostaq sútti iship taýysqan soń oǵan taǵy da sút beredi. Sóıtip ol qatarynan jeti tostaq sútti simirip alady. Allanyń qalaýymen kelesi kúni álgi dinsiz adam musylman bolady. Osylaısha Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ony taǵy da qonaqqa shaqyryp, bir tostaq sút beredi. Ony ishken soń, kelesi tostaqtyń áreń degende jartysyn taýysypty. Osy sátte Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Múmın adam bir tostaǵandy qanaǵat tutsa, kápir jeteýine de toımaıdy», – degen eken.
Sahaba Saǵyd ıbn Ábý Ýaqqas (oǵan Alla razy bolsyn) óziniń balasyna: «Ýa, balam! Alladan baılyq surasań, qanaǵatty sura. Aqıqatynda, qanaǵat – túgesilmes baılyq», – degen ósıetin aıtypty. Biz úıde aýyzashar dastarqany basynda ul-qyzdarymyzǵa únemi qanaǵatshyl bolýdy úıretip, jaqsylyqqa baýlyp otyrýymyz kerek. Aýyzashar dastarqany – nasıhat pen ósıet sóz aıtýǵa eń qolaıly sát. Osy sátti meılinshe tıimdi paıdalanyp, aınalamyzdaǵy adamdarǵa jaqsy sózimizdi jetkizip otyrsaq, nur ústine nur. Sebebi qazirgi keıbir jas býyn ókilderi barlyq nárseni paıdanyń kózimen ólsheıdi. Biz, úlkender, balany mundaı túsinikten aryltyp, ony adamgershilikke, qaıyrymdylyqqa, qanaǵatshyldyqqa úıretýimiz kerek.
Alla Taǵala qasıetti Ramazan aıynda ustaǵan orazamyzdy qabyl etip, mol saýapqa keneltkeı! Jaratýshy Jabbar Iemiz elimizge amandyq, jerimizge tynyshtyq berip, táýelsizdigimizdi baıandy etkeı. Ámın!
«Munara» gazeti, №4, 2022 jyl
