OSMAN MEMLEKETI TUSYNDAǴY ARNAIY BILIM BERETIN MEDRESELER

Dárýl-hadıs: Osman memleketinen buryn da Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) hadısterin jáne ǵylymyn oqytatyn Dárýl-hadıster ashylǵanyn aıtyp ótkenbiz. Bul dástúrdi jalǵastyrǵan Osmanlylar da kóptegen hadıs oqý oryndaryn ashty. Bulardyń alǵashqysy I Murad dáýirinde Chandarly Haırıddın pasha saldyrǵan Iznık Dárýl-hadısi. Osman Dárýl-hadısterinde hadıs ǵylymynan basqa tápsir, fıqh sııaqty basqa da Islamı ǵylymdar oqytyldy. Hadısten Sahıhýl-Býharı, Sahıhýl-Mýslım, Mashaqırýl-ánýar sııaqty belgili hadıs kitaptary men túsindirmeler oqytylyp, medreselerdiń muǵalimderi «mýhaddıs» dep ataldy. Bul medreselerge shákirt bolyp qabyldaný úshin jalpy bilim beretin medreselerdi bitirý kerek edi. Dárýl-hadıster de óz arasynda ártúrli dárejelerge bólinetin. Arhıtektýralyq jaǵynan medreselerden aıyrmashylyǵy joq Dárýl-hadıster erteden arnaýly medreseler delinip keldi. Biraq tarıhqa qarasaq, bulaı atalǵan medreselerdiń barlyǵynyń arnaýly oqý orny bolmaıtyny sııaqty aımaqtyq jerlerde de bolmaıdy. Bir jaǵynan Dárýl-hadısterdiń arhıtektýralyq qurylysy men kólemi, mýdarrısterdiń dárejeleri nazarǵa alynsa, bul oqý oryndarynyń barlyǵy birdeı arnaýly medreseler emestigi belgili bolady.

Dárýt-tyb: Osmanlyda alǵashqy Dárýt-tyb HV ǵasyrda Iyldyrym Baıazıd saldyrǵan Býrsa Dárýsh-shıfasy. Bul Dárýsh-shıfa tez arada úlken ataqqa ıe boldy. Osy ǵasyrdyń sońynda II Murad zamanynda Muqbılzada Múmın atty dáriger shyqty. Onyń «Zahıra-ı-Mýradııa» dep atalǵan eńbeginde kóbine kóz aýrýlary jaıynda jazylǵan. Búginge jetken Islam aýrýhanalarynyń kóbi Osmanlydan qalǵan. Osmanly Dárýsh-shıfalarynyń mańyzdy arhıtektýralyq ereksheligi, olardyń jamı, medrese, ashana, kerýensaraı, monsha, kitaphanadan turatyn úlken keshen quraýy^[1]. Bul aýrýhanalarda hrıstıandarǵa, áıelderge arnalǵan jeke bólmeler bar edi.

Dýrýl-qýrra: Osmanly oqý-aǵartý júıesindegi arnaıy bilim beretin oqý oryndarynyń biri Dárýl-qýrralar bolyp tabylady. Jamı qyzmetshileri osy jerdi bitirip shyǵatyn. Bul oqý oryndary oqytylǵan dáristerine baılanysty meshitte jáne meshit janynda ashylǵan. Alǵashqy Osmanly Dárýl-qýrrasy Býrsadaǵy meshitte ashylǵan Iyldyrym Baıazıd Dárýl-qýrrasy. Bul oqý oryndarynyń dırektory «Sheıhýl-qýrra» dep atalatyn. Olar sol dáýirdegi eń jaqsy Quran oqýshylar edi. Dárýl-qýrralarda dáris kitaby Shámsýddın Muhammed ıbn Muhammed ál-Jazarıdiń (ól. 833/1429) «ál-Jazarıi», qyraǵat iliminde Ábý Muhammed ásh-Shatıbıdiń «Shatıbııa» atymen tanymal bolǵan «Qasıda-ı-amalıa» kitaby oqytylatyn.

Osman medreseleri memlekettiń qurylýymen birge salyna bastap, Fatıh zamanyndaǵy kýllııalar (ýnıversıtet, keshendi qurylys) kezinde damyp, eń joǵary dárejege jetti. Bul medreselerde qandaı dárister, qandaı kitaptar oqytylatynyn anyq aıtý múmkin emes. VII Osmanly padıshahy Fatıh Sultan Mehmed Stambýldy alǵan soń Haýarııýn Súleıman dáýirine deıin bul Sahny Sáman medreselerine mýdarrıs bolý úlken abyroı edi^[2]. Stambýlda Sahn jáne Mýsylaı Sahn medreseleri salynǵannan keıin Osmanly medreseleri jańa júıege tústi. Bul medreseler mynalar:

1. Hashııa Tajrıd

2. Mıftah

3. Qyryqtyq

4. Elýlik

a) Harıj

b) Dahıl

 5. Sahny Sáman

6. Alpystyq^[3].

Osmanly medreselerinde mýdarrısterdiń kúndik eńbekaqylary medreseniń dárejesin kórsetedi. Mysaly: mýdarrıstiń kúndik eńbekaqysy 20-25 Osmanly valıýtasy bolǵan medreseler Hashııa tajrıd nemese jıyrmalyq medrese dep atalatyn. Kúnine 30-35 Osmanly aqsha birligi beriletin Mıftah medreseleri otyzdyq dep te atalady. Sahny Sáman medreseleri eń joǵary oqý oryndary edi. Sahny Sámanǵa shákirtter daıyndaý úshin ashylǵan tátımmalar Dahıl medreselerine kiredi. Alpystyq medreselerge kelsek olar jaıynda maǵlumat az. Medreselerdiń Fatıhten keıingi mańyzdy damý dáýiri Sultan Súleıman kezinde salynǵan Súleımanııa medreseleri. Fatıh Sultan Mehmedtiń Sahny Sáman medreselerinde medıtsına, matematıka fakýltetteri joq edi. Padısha, Sýleımanııa meshitiniń janyna medıtsına medresesi jáne Dárýsh-shıfa, matematıka ǵylymdaryn oqytý úshin tórt medrese men Dárýl-hadıs ashty. Osylaısha Osmanly medreseleri quqyq, dintaný, ádebıet sııaqty gýmanıtarlyq pánderdi oqytatyn Fatıh qurǵan Sahny Sáman jáne matematıka, medıtsına sııaqty jaratylystaný ǵylymdary oqytylatyn Súleımanııa medreseleri bolyp ekige bólindi^[4]. Súleımanııa kýllııasynyń salynýymen medreselerdiń dárejesi jańadan retteldi. Eń joǵary ǵylymı ataq Sámanııa Mýdarrıstigi emes, Súleımanııa Dárýl-hadısi mýdarrıstigi boldy^[5]. Bul medreselerdiń professor-oqytýshylar quramy da úsh dárejege bólindi.

1-dáreje: Kıbarýl-mýdarrısın (professor) dep atalyp, bulardyń ishine mynalar kiretin: Dárýl-hadıs, Súleımanııa, Hamısa-ı-Súleımanııa jáne Mýsyla-ı-Súleımanııa mýdarrısteri.

2-dáreje: Hareket-ı-Altmyshly, Ibtıda-ı-Altmyshly jáne Sahn-y-Sáman mýdarrısteri.

3-dáreje: Mýsyla-ı-Sahn jáne tómengi medreselerdiń mýdarrısteri^[6].

       Harıj jáne Dahıl medreselerin bitirgen shákirt, qalasa Sahny Sáman, qalasa Súleımanııa medreselerinde oqýyn jalǵastyryp, bulardy da bitirgen soń dıplom alatyn^[7].

Osmanlynyń alǵashqy medreselerdiń ashylýynan bastalyp, Fatıhtyń Sámanııa medreselerinen keıin bir júıege qoıylǵan medrese men mýdarrıstik óte jaqsy jumys isteıtin mekeme edi^[8]. Biraq HVI ǵ. sońǵy jaǵynda bul mekemede ártúrli sebeptermen keıbir kemshilikter kórine bastady. Bular medreselerdiń quldyraýyna, tipti keıinirek kúıreýine sebep boldy. Ár ýaqytta jasalǵan reformalar jemisti nátıje bermedi.

 

ÓTKELBAEV Baqytjan