Paıǵambar (s.ǵ.s.) medıtsınasynda ınfektsııalardan saqtaný joldary
Tek mıkroskoppen ǵana kórinetin jáne ómirge óte qaterli aýrý túrlerine sebep bolýy múmkin mıkroptarǵa qatysty keı eskertpelerdi Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısterinen kezdestiremiz. Ábý Musa ál-Ásharıden (r.a.) rıýaıat etilgen bir hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Úmbetime qater qylysh pen obadan keledi», – degen kezde, bir sahaba: «Ýa, Rasýlalla, qylyshty bilemiz, al oba degen ne nárse?» – dep suraıdy. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kózge kórinbeıtin jyn sekildi dushpandarymyzdyń astyrtyn zııankestigi. Bulardyń bárine de sheıit saýaby jazylady», – dep baıandaıdy[1].
Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) juqpaly aýrýlardan saqtanýda jeke bas pen qorshaǵan orta tazalyǵyn saqtaýmen qatar, basqa da túrli keńester bergen. Osy máselelerdi nazarǵa alyp paıymdar bolsaq, mıkroorganızmder jaıly alǵash túsindirme jasaǵan Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ekendigin baıqaımyz. Ol obanyń jaı kózge kórinbeıtin zııandy kúshi baryn, bilinbeı taraıtynyn jáne aýrýdyń etek alýyn toqtatýda karantın qajet ekenin atap aıtqan. Buǵan qosa Ol (s.ǵ.s.) mundaı mıkrobtardyń adam aǵzasyna syrttan juǵatynyn ıshara etip eskertken.
ESINEGENDE AÝYZDY QOLMEN JABÝ
Aýa arqyly juǵatyn aýrý túrleriniń kóbi ókpe dertteri bolyp tabylady. Aýadaǵy mıkroptar tereń tynys alǵanda, qolqaǵa jáne ókpege deıin jetip, dertke shaldyqtyrady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim esinese qolymen aýzyn japsyn, óıtkeni zııandy nárseler aýzyna kiredi»[2], – dep buıyrǵan. Esinegen kezde aýadaǵy mıkrobtardyń kómekeı bezinen ótip, tynys joldaryna deıin jetpeýi úshin aýyzdy jabý kerek. Sóıtip, ústińgi jáne astyńǵy tynys joldaryna juǵatyn aýrýdyń aldyn alamyz.
JUQPALY AÝRÝǴA ShALDYQQAN ADAMNAN QAShYQ BOLÝ
XIX ǵasyrda ǵylymnyń ilgerilýiniń arqasynda aýadaǵy usaq tozań men mıkroorganızmderdi mıkroskoppen kóre alatyndaı múmkindikke qol jetkizdik. Sonyń nátıjesinde naýqas pen basqa adamdardyń arasyn belgili dárejede uzaq ustaý kerektigi medıtsınalyq ereje bolyp qalyptasty. Medıtsına tarıhynda naýqas adamdarǵa tym jaqyndamaý máselesinde alǵash ret Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Alapeske shaldyqqan adamnan jyrtqysh haıýannan qashqandaı qashyńdar (ıaǵnı qorǵanyńdar). Alapes adam bir jerge baratyn bolsa, sender basqa jaqqa ketińder. Alapeske shaldyqqan naýqasqa kóp qaraı bermeńder. Olarmen sóılesken kezde de aralaryńda bir nemese eki naıza boıy qashyqtyqty ustańdar»[3], – degen hadıs shárip arqyly eskertý jasaıdy. Búgingi kúni medıtsına mamandary bul qashyqtyqtyń 70-80 santımetrden kem bolmaýyna keńes beredi.
KARANTIN
Adamzat tarıhynda ómirge qaýip tóndirgen, jappaı qazaǵa ákep soqtyrǵan oba, bezgek jáne basqa da keseldi dertterden mıllıondaǵan adam kóz jumǵan. Ótken ǵasyrlardaǵy jalpaq jurtty jaılaǵan indet qasiretteri úreı týǵyzǵany aqıqat. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) buǵan qatysty sózderine nazar aýdaralyq: «Bir jerde oba aýrýy shyqqanyn estiseńder, ol jerge barmańdar. Eger bir jerde oba derti shyǵyp, sender sol jerde bolsańdar, aýrýdan qashý úshin basqa jerge shyqpańdar», «Obadan qashqan adam soǵystan qashqan adamdaı kúná jasaǵan sanalady. Al, sabyr etip, oba shyqqan jerden ketpeı ajal tapqan adamǵa sháıit saýaby jazylady»[4]. Paıǵambarymyz bul hadısinde karantınniń jaı-japsaryn úıretedi. Karantınnen qashqan adamdy soǵystan qashqan kisige teńep, aýrýdan saqtanbaýdyń saldary qandaı bolatynyn adamdarǵa eskertken. Alla elshisi (s.ǵ.s.) naýqas adamdardyń keselin saý adamdarǵa juqtyrmaý úshin karantın jarııalaýǵa keńes bergeni sekildi, aýrý maldardy da saý maldyń qasyna qosýǵa tyıym salǵan. Bir hadıs sháripinde: «Aýrýǵa shaldyqqan maldy ıeleri saý maldyń janyna qosyp júrmesin»[5], – dep buıyrady. Indet – arty ólimge aparatyn qaýipti dert. Oba, bezgek, qyzylsha, sheshek, spıd jáne basqa da keıinnen málim bolatyn juqpaly aýrýlardyń bári indet atalady. Juqpaly aýrýlardyń qaısysyna bolmasyn Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Naýqasqa jaqyndaýdyń qaýpi zor»[6], – dep eskertedi.
ÁR QOLDYŃ ÓZ MINDETI BAR
Alla Elshisi (s.ǵ.s.) oń qolyn as ishýmen taza nárselerge, al sol qolyn dáret alýǵa jáne las nárselerge qoldanatyn[7]. Medıtsına tarıhyna qaraıtyn bolsaq, eki qoldyń mindetin bólip kórsetken jalǵyz adam Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ekenin ańǵarýǵa bolady. Búkil las isterde sol qoldy, taza iste bolsa, oń qoldy qoldanýǵa keńes beredi. Alla elshisi tazalanǵanda, kıim kıgende oń jaqtan bastaǵandy unatatyn[8]. Aǵzaǵa qajetsiz nájis, zár, qaqyryq, iriń, ter, mańqa sekildi bylǵanysh nársege nemese solar shyqqan jerdi tazalaýda sol qoldy qoldaný abzal. Osy arqyly deneniń taza jerlerine kesel týdyratyn mıkroorganızmderdiń janasýynan qorǵanamyz.
TÚShKIRGENDE AÝYZDY BÚRKEÝ
Beti ashyq qalǵan ydystaǵy taǵamǵa adamnyń jótelimen, túshkirigimen nemese shybyn-shirkeı ıakı aýa arqyly mıkrob túsýi yqtımal. Ábý Húraıra (r.a.): «Paıǵambarymyz túshkirgen kezde qolymen jáne kıiminiń bir jerimen aýzyn kólegeıleıtin jáne daýsyn báseńdetýge tyrysatyn»[9], – deıdi. Rasýlallanyń (s.ǵ.s.) bul áreketiniń hıkmeti aınaladaǵy adamdardy juqpaly aýrý túrlerinen qorǵaý bolyp tabylady. Onyń osy ıláhı hıkmetke saı ónegesi ózine ýahı arqyly bildirilgen.
YDYS-AIaQTYŃ BETIN JABYQ USTAÝ
As pen sýǵa arnalǵan ydys-aıaqtyń jabyq jáne taza bolýy da densaýlyq turǵysynda óte mańyzdy. Súıikti Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «(Keshke jatarda) esikterdi bekitińder. Sýy bar sabalardyń aýzyn baılańdar. Bos ydystardy tóńkerip qoıyńdar! Ydys bos bolmasa, betin jabyńdar jáne jaryqty sóndirińder! Óıtkeni, zııandy tirshilik ıeleri bekitýli esikti ashpaıdy. Tyshqannyń ózi-aq adam úıiniń toz-tozyn shyǵara alady»[10], – degen. Onyń (s.ǵ.s.) bos ydystardy tóńkerip nemese betin jaýyp qoıýǵa keńes berýi ishine eshteńe kirmesin degeni. Úıde jóteletin bireý bolsa, ashyq ydysqa mıkrob juǵady. Munymen qosa, úı janýarlary, shybyn-shirkeı jáne kemirgish jándikter arqyly bakterııa juǵýyn boldyrmaý úshin as, sý ydystary jabyq turǵany abzal.
AÝZY TAR YDYSTARDYŃ AÝZYNAN SÝ IShPEÝ
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) torsyq qusaǵan aýzy tar ydystyń aýzynan sý ishýge tyıym salǵan[11]. Sý ishken adamnyń ústińgi jáne astyńǵy tynys joldarynda ınfektsııa bolsa, muny ydysqa nemese ishken sýyna juqtyrýy múmkin.
ZÁRDI KIIMGE JUQTYRMAÝ
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) kıimderiniń tazalyǵyna asqan uqyptylyqpen qaraıtyn. Zár jáne qan sekildi mıkrobtar tez ónip kóbeıetin las nárselerdi kıimge tıgizbeýdi eskertken. Bir hadıs sháripinde Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Kimde-kim dáret syndyrý kezinde záriniń ústine shashyramaýy úshin jumsaqtaý jerdi tańdasyn»[12], – degen.
QANDY JERGE KÓMÝ
Mıkroorganızmder kóbeıý úshin kómirtek kózi retinde polısaharıd, maı, proteın, azot, ferment, kúkirt, fosfor, ottegi, sýtegi, kalıı, magnıı jáne temir qajet etedi. Qan quramynda osy Elementterdiń bári bolatyndyqtan, ony medıtsınada kóptegen qorek shoǵyryn baıytý maqsatynda paıdalanylady. Mundaı jerdegi qan men mıkrob áldeqaıda ońaı ári tez kóbeıedi. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ózinen qan aldyrǵan kezinde ony Abdýllah ıbn Zúbáırge beredi. «Muny alysqa aparyp, adam, ıt-qus tımeıtindeı jerge kóm»[13], – dep buıyrady. Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) bul keńesindegi asyl maqsaty qannyń mıkroptardyń kóbeıýine qolaıly oryn ekendigine nazar aýdartyp, qan quramynda bolýy múmkin mıkroorganızmderdiń janýarlar arqyly qorshaǵan ortaǵa taralýynyń aldyn alý bolatyn.
MAŃQA MEN QAQYRYQTYŃ KÓZIN JOIý
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kim sińbirip ıakı qaqyratyn bolsa, ony dereý joısyn (ıaǵnı, kómip tastasyn), adamdardyń denesine jáne kıimine juǵyp zııan tıgizbesin»,[14] – dep buıyrǵan. Taǵy bir hadısinde: «Kópshilik aldynda qaqyryq shyǵarǵan adam ony alaqanymen jasyrsyn, jerge kómsin»,[15] – dep, qaqyryq pen mańqany jerge kómýge keńes beredi. Bul adam men jan-janýar baspaıtyn jer bolýy tıis. Mańqa men qaqyryqtyń quramynda bolatyn mıkroorganızmderdiń paıdaly bakterııa jáne zeń túrlerimen organıkalyq qurama zatqa aınalyp, zalalsyz kúıge keletin jalǵyz jer topyraq bolyp tabylady.
BATPAQTY JERDI QURǴATÝ
Mı batpaǵy shyqqan jerdi bezgek sekildi keıbir kesel túrleriniń taraýyna jol bermesteı qalypqa keltirý kerektigin myna hadıs arqyly bilemiz. Aısha anamyz (r.a.) Mekkeden Mádınaǵa kelgeninde, Mádına Arab túbeginiń eń bir dert jaılaǵan jeri bolatyn. Sondyqtan Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Býthan oıpatyn qurǵatýǵa keńes beredi[16]. Mıkrobtar kóp jınalǵan nárselerdi jerge kómý jaıynda Aısha anamyz (r.a.) bylaı deıdi: «Paıǵambar adam boıynan shyqqan jeti nárseni jerge kómýge buıyrdy. Bular shash, tyrnaq, aqqan qan, áıelderdiń etekkir matasy, tis, uıyǵan qan, náresteniń joldasy»[17]. Alla Elshisi (s.ǵ.s.) – qan men uıyǵan qan, shash pen tyrnaq adamǵa aýrý juqtyrǵysh ári ashyq qalǵan kezde adam men jan-janýarǵa keselin tıgizer mıkrobtardyń kóbeıýine qolaıly qorektik oryn bolatyndyqtan, ony jerge kómý kerektigin alǵash eskertken jan.
KÓPShILIK QOLDANATYN JERLERDI TAZA USTAÝ
Ár-bir musylman balasy úıin kirshiksiz ustaýmen qatar, qorshaǵan ortany da taza ustaýǵa, sý kózderin lastamaýǵa tıis. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) qorshaǵan orta tazalyǵyna tıisinshe kóńil bólgen. Musylmandar da árdaıym bul eskertý, usynystarǵa saı bolýǵa tyrysqan. Ol (s.ǵ.s.) aǵashtyń túbine, kóleńke, saıa jerlerge, bulaq kózderine, kólderge, jolǵa, jan-janýarlardyń uıasyna, inine dáret syndyrýǵa tyıym salǵan.[18] Alla Elshisi (s.ǵ.s.) bir joly: «Laǵynetke ushyraǵandardan bolýdan saqtanyńdar», – degende, sahabalar: «Olar qandaı adamdar?» – dep suraıdy. Paıǵambyrymyz (s.ǵ.s.) bolsa: «Kópshilik júretin jolǵa, saıaly kóleńkege, sýǵa jáne aǵashtardyń túbine dáret syndyryp bylǵaıtyndar»,[19]– dep jaýap beredi. Demek, qoǵamdyq oryndardy túkirik, qaqyryq, mańqa, zár jáne nájispen lastaǵan adamnyń dúnıe men aqyrette laǵynetke ushyraıtyndyǵy anyq. Raqym paıǵambary adamdarǵa zııan tıgizer ne nárseniń dereý joıylýyn qalaıtyn ári muny ımannyń bir bólshegi sanaǵan.
AÝRÝ JUQTYRATYN JAN-JANÝARDY JEKE USTAÝ
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Mekke sekildi únemi qajylyq, ýmra sebebimen kópshilik qaýym jıylatyn jerlerde aýrý juqtyrýy múmkin janýar túrlerin ustaýdy durys kórmegen. Ol: «Ańǵa, malǵa jáne egin sharýashylyǵyna qajetti ıtten artyq ıt asyramańdar»[20], – degen.
AS-AÝQATTY DENSAÝLYQQA ZIIaNSYZ ETIP DAIYNDAÝ
Mal ónimderinen alynatyn azyq-túlik tolyq pispese, adam aǵzasyn ýlaýy múmkin. Tolyq pispegen teńiz ónimderi, ishek-qaryn, zár shyǵý oryndary, shıki et ónimderin paıdalaný, jan-janýardy ustaǵannan keıin qol jýmaý nemese mıkroby bar aýamen tynystaý súzek, Enterokolıt, ókpe qabynýy, oba, lımfadenıt, brýtsellez (saryp), menıngıt sekildi aýrý túrlerine sebep bolady. Bul keselderden saqtaný úshin Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) aıtqandaı, ettiń buzylýyna jol bermeı daıyndaý qajet. Ol (s.ǵ.s.) sońǵy qajylyǵynda qurban shalynǵannan soń: «Ýa, Sáýban! Myna etti buzyp almaı pisir»[21], – dep buıyrady. Osyǵan uqsas basqa da kóptegen hadısterden ańǵarylatyny, qorshaǵan orta men as-sý mal men adamnan shyqqan bylǵanyshpen lastanbaýǵa tıis, shoshqa etin jeýge bolmaıdy. Minis kóligine mingen soń kıim men dene tazalanýy kerek.
MONShA, HAÝYZ SEKILDI KÓPShILIK PAIDALANATYN JERLERGE KÓŃIL BÓLÝ
Monsha men haýyz tárizdi adamdardyń ortaq paıdalanatyn jerlerge zeń keseli barlardy kirgizbeý kerek nemese ondaı naýqastar ol jerlerge barmaýy tıis. Sańyraýqulaqtar – keseldiń em-domǵa qarsylyq kórsetýge beıim túri. Olardy emdeý qıyn. Naýqas emdelip jazylsa da, qaıta qozýy múmkin. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) zamanynda Arab jerinde monsha joq bolatyn. Biraq Ol (s.ǵ.s.) ǵaıyptan bergen bir habarynda bylaı deıdi: «Parsy jurty jaqynda senderdiń qol astaryńa ótedi. Ol jaqta monsha dep atalatyn úıler kóresińder. Ol jerge er azamattar áýret jerlerin jappaı kirmesin, al áıelderdi naýqas nemese bosanǵan kezde bolmasa, jibermeńder»[22]. Deni saý áıelderdiń aýrý juqtyrýy múmkin bolǵandyqtan, monshaǵa barǵanyn durys kórmegen. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) er kisilerdiń monshaǵa butyn jappaı kirmeýi kerektigin «Kimde-kim Allaǵa jáne aqyret kúnine senetin bolsa, monshaǵa jalańash kirmesin»[23] degen hadısi arqyly bildirgen. Ortaq paıdalanatyn jerlerde áýret jeriniń ashylýy keleńsiz jaılarǵa sebep bolatyndyqtan tyıym salǵan.
Adamzat ardaqty Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) ornatqan qaǵıdalaryn ustanatyn bolsa, tarıhtaǵy juqpaly aýrýlardyń eshqaısysy bolmas edi. Rasynda, Dúnıejúzi densaýlyq saqtaý uıymy da (DDU) tazalyq erejelerin saqtaý arqyly osyndaı nátıjege qol jetkizýge bolatynyn aıtýda. Óıtkeni, Islammen kelgen erejeler taza ómir súrýge bolatynyn dáleldedi. Islam adamdardyń ómir súrý úlgisin qalyptastyrýshy din retinde kelgen. Búkil adamzattyń kirshiksiz taza ortada ómir súrýge qaqysy bar. Deı turǵanmen, úlken qalalarda ǵumyr keship jatqan aqyrzaman úmbetin qııametke deıin qorǵaýshy medıtsınalyq erejelerdi Paıǵambarymyz egjeı-tegjeıli túsindirip ketken ári ózi de sol jolmen ómir súrgen.
[1] Ábý Dáýid, Músnád.
[2] Ábý Dáýid, Múslım, Músnád.
[3] Músnád, Ibn-ı Masá, f. Kadır.
[4] Ábý Dáýid, Músnád.
[5] Buharı, Múslım, Ábý Dáýid, Músnád, Faık.
[6] Ábý Dáýid.
[7] Ábý Dáýid.
[8] Buharı, Múslım.
[9] Ábý Dáýid.
[10] Buharı, Múslım, Múfrád.
[11] Býharı, M.Alııá, án-Nıhaıá, ıbn-ı Kaıım, Músnád.
[12] Gúmúshhanáýı, Nesımı.
[13] Kubra Hakım, Káshfúl ýmmal, F. Kadır M. Alııá.
[14] Múslım, Buharı, Músnád, Násáı.
[15] Buharı, Múfrád, Múslım, Násáı.
[16] Buharı, Múslım, Darımı, Majá, K. Ýmmal, Ramýz, L. Ýkýl.
[17] J. Sagır, F. Kadır, Kánzýl Ýmmal.
[18] Múslım, Buharı, Ábý Dáýid.
[19] Múslım, Ibn Májá, M. Záýaıd, Faık.
[20] Buharı, Múslım.
[21] Múslım, Ábý Dáýid, S. Kúbra, K. Ýmmal.
[22] S. Kúbra, Ibn Májá, Baǵdadı.
[23] Baǵdadı, Násáı, Músnád.
