QARA SÓZDIŃ PARQYN BILGEN DÚRLERIM-AI!
Balalyq shaqtyń bal kúnderi dál búgingideı kóz aldymda. Maı shamnyń jaryǵymen áke-sheshemiz túnimen kitap oqytatyn. «Kóruǵly», «Alpamys», «Qobylandy batyr» jyrlarymen qosa kóptegen shaıyrlardyń termesi men uzaq dastanyn, uly klassıkterdiń kórkem týyndysyn birimizden soń birimiz jeldirte oqyp shyǵatynbyz. Sóz baılyǵyńnyń qunarly, tilińniń shuraıly bolýy sol halyq aýyz ádebıeti men kórkem sózderdi kóp oqyǵannan dep oılaımyn.Tilimiz jattyǵyp, kóptegen ulaǵatty sóz sanamyzda jattalyp qalatyn. Qazir oılap otyrsam, bizdegi úlken kisiler sanany rýhanı jańǵyrtý degendi burynnan bilgen eken ǵoı. Kúndelikti úıde plastınkadan, ne radıodan Áskerbek Eńkebaev, Kósheneı Rústembekov, Shámshat Tólepovanyń termesin, Asqar Toqmaǵambetov atamyzdyń satıralyq óleńin tyńdap júrip, oı-sanamyz jańaratyn. Sol kóne sózden biz jan dúnıemizge ǵıbrat alatynbyz. Burynǵy áýendi ánderdi jatqa biletinbiz. Oıyn-saýyqta qaı án bastalsa da birge shyrqaıtynbyz. Sol sáýlesi men shuǵylasy mol shaqtan jattalyp qalǵan ańyz, qıssa-dastan, shyǵarmalar ǵumyrymyzǵa rýhanı azyq bolǵany shyndyq. Ata-analarymyz erekshe zerektikke baýlyǵany sondaı, jaqsy estelik, ulaǵatty áńgime aıtylsa qulaǵymyz túrik júretin. Bir kúni kórshimiz Ómirtaı aǵanyń úıine halyq kóp jınaldy. Tórde otyrǵan dene bitimi iri, qaba saqaldy aqsaqalǵa el qoshemet kórsetip, onyń ataly sózin tyńdaýǵa peıil ekenderin bildirip jatty. Sóz qadirin biletin jandar jınalǵany kórinip tur. Alqaly toptyń yqylasyna tánti bolǵan qarııa tereń kúrsinip alyp, tamaǵyn bir kenep qoıyp, ańyzǵa bergisiz áńgimesin bastady. Onyń qońyr daýysy sondaı qulaqqa jaǵymdy, samaldaı esip turdy.
Myrzabaı ahýnnyń Buharada medresesinde oqyp jatqan balasy mezgilsiz dúnıe salypty. Balasynyń qazasyn estirý úshin Qaıqy batyr, Aldanazar bı jáne Qaljan ahýn úsheýi jolǵa shyǵady. Jolaı úsheýi «Qazany qaısymyz estirtkenimiz jón?» dep keńesedi. Aldymen Qaljan ahýnǵa qolqa salyp «Sizdiń ahýn degen atyńyz bar. Áıgili Kókiltashta oqydyńyz. Din joralǵysyn aıtyp, qazany siz estirtkenińiz jón shyǵar» deıdi. Qaljan ahýn «Júırikti júırik kórgende aıaǵy typyrlaıdy» degen, bul joly meniń retim emes. Dinniń shartyna salyp kóńil aıtsam, Myrzekeńniń kóńilin qaryp túskendeı bolarmyn. Onan da Qaıqy aıtsyn» deıdi. Qaıqy batyr «Meni qaptaǵan qalyń jaýǵa jumsa, biraq estirtýdi ataı kórme. Batyrlyǵym ustap, betke aıtyp, Myrzekeńniń julynyn julyp túskendeı bolarmyn. Onan da bıekeń estirsin» deıdi. Úsheýi de osyǵan kelisedi. Qazany Aldanazar bı jetkizetin bolady. Myrzabaı ahýn bulardy qushaq jaıa qarsy alyp, dastarqan jaıady. Sózdiń reti kelgen tusta Aldanazar bı «Myrzeke bir suraǵym bar edi. Osy shúkirlik kimnen qalǵan?» dep suraıdy. «Oı, onyń nesin aıtasyń? Baıaǵyda Dáýit paıǵambar otyz ulyn ertip meshitke keledi. Qarasa jamaǵat jınalyp bolmaǵan eken. Olardy kútpeı-aq, namazdy bastap kep jiberedi. Namaz ústinde oń jaǵynan qarap «Asslaýmaleıkým, Rahmatýlla» dese, kózi oń jaǵynda otyrǵan on bes ulyna túsipti. «Assalaýmaleıkým, Rahmatýlla» dep sol jaǵyna qaraǵanda, kózi sol jaǵynda otyrǵan on bes ulyna túsipti. Ishinen «alpamsadaı otyz ulym bar. Ózim de bir jamaǵat bolyp qalyppyn ǵoı» dep marqaıady. Duǵasyn jasap, betin sıpap ornynan tursa, otyz uly sájdeden bas kótermeı jatady. Jandaryna barsa bári de ólip ketipti. Sol kezde Dáýit paıǵambar «nege shúkirlik etpedim eken?» dep ókingen eken. Osy ómiriniń sońyna deıin sabaq bolyp, únemi shúkirlik etip júripti. Keıin Ulyq Alla peıiline Súleımendeı ul berdi» dep Myrzabaı ahýn Dáýittiń qıssasyn aıtyp beredi. Sonda Aldanazar bı «E, Dáýit te otyz uldyń qazasyna qaıyspaǵan er eken, bizge qaldyrǵan jol eken» dep bir toqtapty. Sosyn áńgimesin jalǵastyryp «Al, sabyrlyq kimnen qalǵan?» deıdi. Myrzabaı ahýn «Ol Aıýp paıǵambardan qalǵan. Allanyń aýyr synaǵyn arqalap, ol da bizge órnek qaldyrǵan. Denesin qyryq jyl qurt jep, saý-tamtyǵy qalmaıdy. El-jurty «juqpaly aýrý» dep bezip, aıdalaǵa aparyp tastaıdy. Mal-múlki bir juttan ketedi. Ishýge tamaq, turýǵa dármen tappaı qınalady. Biraq sonda da Qudaıdan úmitin úzbepti, sabyryn syndyrmapty. Ústinen bir qurt jerge tússe «Alla seniń nesibeńdi meniń denemnen buıyrtqan shyǵar» dep ony qaıta ornyna salyp qoıady eken. Meıirimdi Alla onyń sabyrlylyǵyna rıza bolyp, jerden bulaq shyǵardy. Sol bulaqqa shomylǵanda otyzdaǵy jigit qalpyna oraldy. Dúnıesi de, el-jurty da janyna qaıta jınaldy. «Sabyrlyq Aıýptan qaldy degen sózdiń» qıssasy osy» dedi. Aldanazar bı «E, sabyryn syndyrmaǵan qulǵa Allanyń bereri mol deseńizshi» dep taǵy bir toqtaıdy. Sosyn sózdi ári jalǵap «Ilim-bilimniń jolynda júrip dúnıeden qaıtqan ǵalymnyń barar jaıy qandaı?» deıdi. Myrzabaı ahýn, oıynda eshteńe joq, áńgimesin burynǵysynsha jalǵastyryp «Ilim-bilim Ydyrys paıǵambardan qalǵan darııa. Ol iliminiń arqasynda tórtinshi qattan oryn, jumaqtan jaı aldy. Ilimge ǵalymnyń ózi emes, nıeti buryn jetedi degen. Ǵalym mezgilsiz qaza tapsa da, muraty oryndalady.
Baıaǵyda bir qumyrsqa Mekkege jol tartypty. Ony kórgen boqqońyz: «Beıshara, kishkentaı sıraǵyńmen Mekkege qashan jeter ekensiń?» dep mysqyldapty. Sonda qumyrsqa «sıraǵym kishi bolǵanymen nıetim úlken. Men jetpesem de, nıetim jetedi. Sen sııaqty boq qýǵannan góri, Qudaıdyń ilimin qýǵanym áldeqaıda jaqsy» degen eken. Sol sııaqty Qudaıdyń ilimin izdegen jannyń jaıy Ydyrys paıǵambardyń janynda» depti. Sonda Aldanazar bı «E, jaryqtyq, sizdiń ul da sol Ydyrystyń suhbatynda, jánnattyń baqshasynda otyr eken ǵoı» deıdi. Úmit kútken ulynyń dúnıeden jastaı ketýi áke úshin orny tolmas qaza. Myrzabaı ahýn ulynyń qaıtqanyn birden túsinedi. Sýyq habar mańdaıynan aqqan sýyq terge aralasyp ketkendeı áser etedi. Únsiz otyryp qalady. Sol kezde Aldanazar jaqyndap kelip, jaýyrynan qapsyra qushaqtap «Myrzeke, bolǵan iske Aıýptaı sabyrly, Dáýitteı shúkir etip, bekem bolyńyz. Meıirimdi Alla Aıýpty jalǵyz qaldyrmady. Dáýitke Súleımendeı ul berdi. Qudaı bergenin alsa da, endi bererin almasyn dep tileıik» dep kóńil aıtqan eken.
Áńgimeni aıaqtaǵanda qarııanyń júzi narttaı janyp, nurlanyp ketti. Tyńdap otyrǵan kópshilik te tańdanysyn jasyrmaı «Paı-paı, sóz qadirin óz qadirinen bıik qurmettegen babalarym-aı. Netken kemeńger edińder!Biz qandaı tekti urpaqtan taraǵanbyz» dep bir jelpinip jatty kópshilik.
Shynynda qazaqtyń qasıetti sózinde qandaı salmaq jatyr. Bir aýyz sózben ǵıbratty mysalmen qazany estirtýdiń de jón-jobasyn nusqaǵan babalar sózi danalyq kózindeı. Bizdiń ultymyzdyń qandaı ustanymy men salt-dástúrin alsaq ta, sanaǵa shamshyraq jaqqandaı ǵoı shirkin! Óte ónegeli úrdisimen – úlgili, qadir-qasıetimen – qundy ǵoı, paı-paı! Qara sózdiń parqyn bilgen, ultymyzdyń saltyn bilgen, dúrlerim-aı!
Gaýhar QOJAHMETOVA
