QAZAQ ATAÝYNYŃ TÚP MAǴYNASY
Túrki tilderi arasynda sózderdiń uqsastyǵy men ortaq túbirlerdi eskere otyryp, «qazaq» ataýyn túrik tilindegi úlgide kórsetýge bolady. Túrik tilinde bul sózder fonetıkalyq jaǵynan uqsas, biraq keıbir dybystyq ereksheliktermen jazylady.
Túrik tilinde:
1. “Kaz” – qaz (qustyń aty, biraq erkindik pen qozǵalys maǵynasyn da beredi).
2. “Ak” – aq (taza, adal, jaryq degen maǵynalarda qoldanylady).
Endi osy túbirlerdi túrik tilindegi jazylý úlgisimen qazaqsha uǵymdarǵa beıimdep jazsaq:
Qazaqsha úlgisi:
1. “Qaz” – erkindik, qalyqtap ushý, kóship-qoný.
2. “Aq” – tazalyq, adaldyq, rýhanı jaryq. Osy eki túbirden qurylǵan «qazaq» ataýy túrik tilindegi «Kaz» (qaz) jáne «Ak» (aq) sózderine uqsas bolyp shyǵady. Eki tilde de bul sózder erkindik, tazalyq jáne kóshpeli ómir súrý dástúrlerin sıpattaýda ortaq maǵynany bildiredi. Sonymen, túrikshe jazylýyn qosa otyryp, Qazaq ataýyn bylaı kórsetýge bolady:
Kaz-Ak: erkin qalyqtaýshy, taza halyq.
Bul ataý erte zamandardan beri kele jatqan rýhanı jáne mádenı uǵymdardy baılanystyra otyryp, qazaq halqynyń rýhanı jáne tabıǵı tazalyǵyn, erkindigin sıpattaıdy. “Azaq” sóziniń túbirin óte erteden bastap taldaıtyn bolsaq, onyń maǵynasy men shyǵý tegine qatysty túrli teorııalardy eskere otyryp, birneshe túbir Elementterdi talqylaýǵa bolady.
1. “Qaz” túbiri: “Qaz” sózi erkindik pen qozǵalysty bildiredi. Qazaqtar erte zamandarda kóshpeli ómir súrgendikten, qazdyń erkin qalyqtaýy, qozǵalysy sımvoldyq mánge ıe. Bul sózdikte «qaz» – kóshý, qonys aýdarý, erkindik uǵymdarymen baılanystyrylǵan bolýy múmkin. Ejelgi túrkilerde de «qaz» sózi kók aspanda erkin ushatyn qustardy nemese erkindikti bildiretin metafora retinde qoldanylýy yqtımal.
2. “Qa” dybystyq Elementi: Túrki tilderinde “qa” dybystyq Elementi kúsh, qahar, bılik maǵynasyn beretin túbirlerge baılanysty bolýy múmkin. Bul dybystyq túbir qazaq halqynyń erkin jáne kúshti halyq ekenin sıpattaıdy.
3. “Aq” túbiri: “Aq” sózi túrki tilderinde «taza», «adal», «jarqyn» degen maǵynalardy bildiredi. Bul sózdikte «aq» qazaqtardyń rýhanı tazalyǵy, adaldyǵy men erkindikke degen qushtarlyǵyn kórsetýi múmkin. Sonymen qatar, aq tús qazaqtar úshin kıeli, qasıetti sımvol retinde qabyldanady (mysaly, aq kıiz, aq úı).
Qorytyndy túbir sóz: Eger túbir sózdi jınaqtasaq, «qaz» – erkindik pen qozǵalys, «aq» – tazalyq pen adaldyqty bildiretin túbir sózder. «Qazaq» ataýynyń túbiri ejelgi túrki tilderindegi maǵynalarmen baılanysa otyryp, erkin, táýelsiz, taza, óz jolyn tańdaǵan halyqty sıpattaıdy.
Qazaq ataýynyń túbiri:
1. “Qaz” – erkindik, qozǵalys, kóshý;
2. “Aq” – tazalyq, adaldyq, rýhanı kúsh.
Bul túbirler qazaq halqynyń táýelsizdigi men rýhanı tazalyǵyn, olardyń kóshpeli ómirin sıpattaıtyn mańyzdy belgiler retinde qalyptasqan.
Qazaq» ataýynyń shyǵýy tutqıyldan 15ǵasyrda paıda bolǵan emes, birneshe tarıhı jáne Etnografııalyq protsesterdiń nátıjesinde qalyptasqan dep túsinýge bolady. Bul ataý belgili bir ýaqyt kezeńi men túrli tarıhı oqıǵalardyń jıyntyǵyna negizdelgen.
Qazaq ataýy týraly ańyz
«Saqtardyń bir ańshy balasy qusbegi bolǵan, ony Qaz Aq dep ataǵan» degen ańyz qazaqtyń baıyrǵy dúnıetanymymen tyǵyz baılanysty. Bul ańyz saq dáýirindegi halyqtardyń tabıǵatpen erekshe úılesimdi ómir súrgenin jáne olardyń janýarlar men qustardy qasıetti sanap, olarǵa qurmet kórsetkenin kórsetedi.
Ańyzdyń mazmuny
Ejelgi saq zamanynda bir jas bala ańshylyqpen aınalysyp, qustarmen erekshe til tabysa bilgen. Bala qustardyń tilin túsinip, olardy úıretip, baptaýmen aınalysqan. Onyń eń súıikti jáne qasıetti qusy – qaz bolǵan. Qazdyń aq tústi bolýy onyń tazalyq pen adaldyqtyń sımvoly retinde qurmettelgenin kórsetedi. Bala óziniń osy qusbegilik óneriniń arqasynda el arasynda erekshe ataqqa ıe bolady.
Halyq ony «Qaz Aq» dep atap ketken, sebebi ol qazdardy erekshe baptap, olarǵa adal ári erkindik sımvoly retinde qaraıtyn bolǵan. Qazdyń aq tústi bolýy bul keıipkerdiń rýhanı tazalyǵyn, tabıǵatpen úılesimdi ómir súrýin beıneleıdi.
Maǵynalyq taldaý
1. Qaz – saqtar men keıingi kóshpeli halyqtardyń ómirinde mańyzdy ról atqarǵan qus. Ol erkindik pen aspannyń sımvoly sanalǵan. Ańyzdaǵy qaz aq tústi bolǵany úshin erekshe qurmetke ıe bolǵan.
2. Aq – tazalyqtyń, adaldyqtyń belgisi retinde qabyldanady. Bul balanyń tek qusbegi ǵana emes, óziniń rýhanı tazalyǵymen de erekshelengenin kórsetedi.
Mıfologııalyq jáne mádenı baılanys
Bul ańyz qazaq halqynyń qusbegilik dástúriniń ejelgi tamyrlaryn kórsetedi. Qusbegilik óneri kóshpeli halyqtar úshin tek ańshylyq emes, sonymen qatar rýhanı jáne mádenı muranyń bir bóligi bolǵan. Osy ańyz arqyly saq dáýirinen bastap qazaq jerinde erkindik pen tazalyqqa, tabıǵatpen baılanysqa erekshe mán berilgeni kórinedi.
Sonymen, «Qaz Aq» ańyzy qazaq halqynyń tarıhı dúnıetanymynda qazdyń jáne aq túsiniń mańyzyn aıqyndaıtyn birden-bir úlgi retinde saqtalyp kelgen.
«Qazaq» ataýynyń Etımologııasy
Kóptegen zertteýshiler «qazaq» sózine túrli túsinikteme beredi. Solardyń birnesheýin qarastyraıyq:
1. «Qas-saq» teorııasy: Keıbir zertteýler boıynsha, «qazaq» sózi «qas» (naǵyz) jáne «saq» (ejelgi saqtar) degen eki sózdiń birigýinen shyqqan bolýy múmkin. Bul teorııaǵa sáıkes, «qas-saq» – «naǵyz saqtar» degendi bildiredi, ıaǵnı saqtardyń urpaqtary degen maǵynada.
2. «Qaz» jáne «aq» sózderi: Basqa bir teorııa boıynsha, «qazaq» ataýy «qaz» (qustardyń erkin ári erikti ómir súrýi) jáne «aq» (taza, adal) sózderinen shyqqan degen túsinik bar. Munda qazaqtar erkin, táýelsiz, óz jolyn tańdaǵan halyq retinde sıpattalady.
3. «Qazaq» – erkin adam: Bul keń taralǵan nusqalardyń biri. Munda «qazaq» sózi erkin, azat adamdy bildiredi degen túsinik bar. Ortaǵasyrlyq jazbalarda «qazaq» sózi jeke basynyń táýelsizdigin jarııalaǵan, erkin ómir súretin adamdardy sıpattaý úshin qoldanylǵan. Mysaly, hannan nemese bıleýshiden bólinip, derbes ómir súretin adamdardy «qazaq» dep ataǵan. Bul ataý keıinirek ulttyń Etnonımi retinde ornyqty.
Tarıhı ilik
Qazaq ataýynyń paıda bolýymen baılanysty negizgi tarıhı ilik – 15 ǵasyrdaǵy Qazaq handyǵynyń qurylýy. Bul kezeńde Jánibek pen Kereı bastaǵan top óz bostandyǵyn jarııalap, jańa handyq qurýǵa bet alǵan. Olardyń osy qadamy «qazaq» sóziniń saıası jáne Etnıkalyq mańyzyn qalyptastyrdy. Osylaısha, «qazaq» ataýy erkindik pen táýelsizdik ıdeıasynan týyndap, tarıhı protsester men halyqtyń derbestigin aıqyndaǵan sımvolǵa aınaldy.
Qazaq ataýynyń zertelýi
Qazaq» degen ataýdyń shyǵý tegi men tarıhı konteksti tereń ári kúrdeli. Bul ataý 15-16 ǵasyrlarda qalyptasa bastady. Tarıhı derekter men zertteýlerge súıene otyryp, qazaq ataýynyń paıda bolýyn tómendegi ýaqyt tizbegimen sıpattaýǵa bolady:
1. 13 ǵasyr: Mongol ımperııasynyń dáýirinde, qazaq jerinde túrli taıpalar men halyqtar ómir súrgen. Bul kezeńde «qazaq» ataýynyń negizi bolatyn «qasaq» (erkin adam, bostandyq súıgish) sózi qoldanyla bastady.
2. 15 ǵasyr: Qazaq handyǵynyń qurylýy kezinde, ózderiniń derbes memleket quryp, basqa halyqtardan erekshelený qajettiligi týdy. 1465-1466 jyldary Jánibek pen Kereı hannyń jetekshiligimen qazaqtar jańa handyqtyń negizin qalady. Osy kezeńde halyq ózderin «qazaq» dep ataı bastaǵan.
3. 16 ǵasyr: Qazaq handyǵynyń nyǵaıýymen, qazaq termıni keńinen qoldanyla bastady. Bul kezeńde qazaqtardyń ózderiniń ádet-ǵuryptary men mádenıeti, tilderi men salt-dástúrleri aıqyndala tústi.
4. 17-18 ǵasyrlar: Qazaq halqynyń shekaralary men Etnıkalyq ıdentıfıkatsııasy nyǵaıyp, qazaq termıni halyqaralyq deńgeıde tanyldy. Qazaq handyǵynyń aýmaqtyq keńeıýi, qazaqtardyń Etnıkalyq tutastyǵyn nyǵaıtty.
5. 19 ǵasyr: Qazaq ataýy Reseı ımperııasynyń kartalarynda, qujattarynda jáne zertteýlerinde paıdalanyldy. Qazaqtardyń mádenıeti men tarıhy týraly zertteýler kóbeıip, qazaq halqynyń erekshelikteri anyqtaldy.
6. 20 ǵasyr: Keńes dáýirinde qazaq termıni memlekettik deńgeıde tanylyp, qazaq halqynyń ulttyq ıdentıfıkatsııasy kúsheıdi. 1989 jyly qazaq tili memlekettik til mártebesin aldy. Osylaısha, «qazaq» ataýynyń paıda bolýy men damýy qazaq halqynyń tarıhymen, mádenıetimen, jáne ózderin ıdentıfıkatsııalaýymen tyǵyz baılanysty.
Toqeteri qazaq halqy álmısaqtan tartyp, uly dalada, uly taýda, uly aspan astynda erkin ósip, beıbit tirshilik keshken kóshpendi uly taıpa, uly ult, uly halyq, “uly qazaq” dep qabyldap, “uly qazaq” ıdııasymen máńgilik ómir súrýmiz kerek. Bul ár qazaqtyń anyqtamasy bolyp tabylady.
Bolat BOPAIULY
