QAZAQ DALASYNDA MUSYLMANDYQ MEKTEPTIŃ QALYPTASÝ TARIHY
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد
Jaratqan Alla Taǵalaǵa sansyz madaq, ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed Mustafaǵa salaýattar men sálemder bolsyn!
Islam dini – ultymyzdyń basty rýhanı negizi, ata-babalarymyzdyń ustanǵan, qaster tutqan joly. «Allańa jaǵam deseń, azandy bol, aǵaıynǵa jaǵam deseń, qazandy bol» degen halqymyz ǵasyrlar boıy musylmandyqty ustanyp, din úkimderin oryndap keledi.
Musylman sózi Alla Taǵaladan basqa táńir joq jáne Muhammed paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Onyń quly ári Elshisi ekendigine kýálik berý jáne oǵan shyn júregimen sený degen sóz. Iaǵnı musylman – Islam dinin ustanýshy adam degen sóz. Alla Taǵala qasıetti Quranda:
هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ۚ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلَىٰ وَنِعْمَ النَّصِيرُ
«Alla buryn da, osy Quranda da paıǵambardyń senderge kýá bolýy, senderdiń de adamdarǵa kýá bolýlaryń úshin «Musylman» dep atady. Endi namazdy tolyq oryndańdar, zeket berińder de Allaǵa berik baılanyńdar, Ol senderdiń Ieleriń! Ol nendeı jaqsy ıe, nendeı jaqsy járdemshi!» – dep aıtqan («Haj» súresi, 78-aıat).
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sahabalaryna musylmandyqty úıretýmen qatar, onyń rýhanı tálimderin ózgelerge jetkizýdi, olardyń da musylmandyqty qabyldaýyna sebepshi bolýdy úndegen. Hadıste:
فَوَاللَّهِ لَأَنْ يَهْدِيَ اللَّهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِدًا، خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ
«Allaǵa ant etemin, eger Jaratýshy seniń sebebińnen bir adamdy týra jolǵa salsa, sen úshin bul qyzyl túıeden de artyq», – degen (ımam Buharı, Múslım).
Mundaı maǵynadaǵy hadıster óte kóp jetken. Osyndaı maqsatty Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) óz zamanynda ózge eldi-mekenderge arnaıy sahabalaryn jiberip otyrǵan. Mysaly, Mýazdy (Alla oǵan razy bolsyn) Iemenge jibergen kezde bylaı dedi: «Sen Kitap ıelerine bara jatyrsyń jáne olardy eń birinshi kezekte shaqyratyn nárseń «Alladan basqa qudaı joq» degen sóz bolsyn. Eger olar saǵan baǵynsa, onda Alla kúnine bes ýaqyt namaz oryndaýdy mindettegenin bildir. Eger olar saǵan baǵynsa, Alla baılarǵa kedeılerge zeket berýdi mindettegenin aıt», – dep Islamǵa qalaı shaqyrý kerektigin úıretken.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) dúnıe salǵannan keıin de Haq dindi taratý maqsatyndaǵy saparlar toqtaǵan joq. Osylaısha Islam túrki dalasyna da kelip jetti. Sonyń ishinde qazaq dalasyna da 751 jyldan keıin ıslam qanat jaıa bastady.
Uly dalany meken etken babalarymyz Islam dinin qabyldap, meshit medrese salyp, Allanyń haq jolymen júrip, dini men dástúrin sabaqtastyra bildi. Qazaq dalasynda musylmandyq mekteptiń qalyptasýyn mynadaı birneshe kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:
Birinshi, VIII ǵasyrdan H ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıingi kezeń
Musylmandar VII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Horasan men Máýránnáhirge kelip, Islam dinin nasıhattaǵan. Desek te, keıbir tarıhshylar túrkilerdiń aldy paıǵambar zamanynda-aq Islamdy qabyldaǵanyn, tipti, Taıaý Shyǵysqa qonys aýdarǵan túrkilerdiń Muhammed paıǵambardyń qasynan tabylyp, jarandarynyń (sahabasy) biri bolǵanyn alǵa tartýda. Sol sekildi Zákı Ýálıdı Toǵan, Muhammed Hamıdýlla, Abdýlqadyr Qarahan syndy ıslam tarıhshylary Qýtaıba ıbn Mýslımniń áskeriniń qatarynda túrkilerdiń de bolǵanyn derektermen keltirýde.
Keıbir derekterde úshinshi halıfa hazireti Osman ıbn Affanyń (r.a.) zamanynda Horasan men Máýránnáhirge (Syrdarııa men Amýdarııanyń arasy) qaraı joryqtardyń bastalǵany, máýránnáhirliktermen alǵashqy kelisimniń osy tusta jasalǵany aıtylady.
Bul ólkelerge alǵash bolyp halıfa Mýǵaýııanyń dáýirinde, ıaǵnı 674 jyly Samarqant pen Buharaǵa joryq jasalyp, atalmysh qalalar musylman bıligine ótedi. Árıne mundaı kezde din taratý úshin ǵalymdar men ómirin Alla jolyna arnaǵan erender keleri aqıqat solardyń qatarynda Paıǵambardyń nemere inisi Qusam ıbn Abbas (Alla oǵan razy bolsyn) pen haziret Osmannyń uly Saǵıd ta bolǵan.
Ámáýı halıfatynyń bıligine Ábdimálik ıbn Marýannyń (685-705 jj.) taqqa otyrýymen Ortalyq Azııaǵa din taratý maqsatyndaǵy joryqtar kúsheıdi. Ol Qutaıba ıbn Mýslım Ál-Bahılıdi áskerbasy etip, Túrkistan ólkesine jiberedi. Nátıjesinde Qutaıba ıbn Mýslım 705 jyly Buharanyń, 706-707 jyldary Termiz ben Marynyń, 710-712 jyldary Samarqant pen Harezmniń, 714 jyldary Shash pen Farabtyń qaqpasyn ashyp, túrkilerdi Allanyń dinine úgittedi. Desek te, Islamnyń qazaq dalasyna ornaýy 751 jyly oryn alǵan «Talas ǵazaýaty» dep atalatyn Atlaq shaıqasymen tyǵyz baılanystyrady. Ol kezde Ortalyq Azııaǵa kún shyǵystan Tan ımperııasy úlken qaýip tóndirse, kúngeı tustan Ámáýı halıfaty udaıy joryqtar jasap turdy. Sol kezeńde túrkilerdiń qos ókpeden qysqan alpaýyttarǵa qarsy turatyn qaýqary bolǵan joq. Sóıtip, Ortalyq Azııa úshin Ámáýıler men Tan ımperııasy taıtalasqa tústi. Al, túrkiler osy eki saıası kúshtiń birine tańdaý jasaý kerek boldy. Osylaısha túrkiler (qarluqtar) Tan ımperııasyna qarsy toıtarys berýi úshin musylmandardyń kómegine súıendi.
Ámáýı halıfatynyń shyǵystaǵy garnızony Túrkmenstannyń Mary qalasynda ornalasqandyqtan sondaǵy qolbasshy Zııad ıbn Salıh túrkilerdiń ótinishin qabyl alyp, qytaı áskerine qarsy attanady.
751 jyly shilde aıynda Taraz mańyndaǵy Atlaq degen jerde betpe-bet kelgen Tań ımperııasynyń 100 myń áskeri men musylman arab áskeri arasynda qııan-keski urys júredi. Bes kúnge sozylǵan qan maıdanda musylman arab qolbasshysy Zııad ıbn Salıh túrkilerdiń (qarluqtardyń) kómeginiń arqasynda jeńiske jetedi. Nátıjesinde qazaq jeriniń Ońtústik bóligi ıslam dinin qabyldaı bastady. Degenmen túrkilerdiń ıslamdanýy birtutas júrgen joq. Túrkilerdiń alǵashqy bóligi VII ǵasyrdyń basynda qabyldaǵanymen de, bútindeı bir ımanı senimniń astyna birigýi eki-úsh ǵasyrǵa sozyldy.
Islam tarıhyn zerttegen ǵalymdar musylmandardyń ózge elderge jasaǵan joryqtaryn «jaýlap alý» turǵysynan emes, qaıta «fáth», ıaǵnı jańa ólkelerdiń qaqpasyn «ashý» retinde qarastyrady. Iaǵnı, ózge jerlerdi kúshpen jaýlap alyp, dindi zorlyqpen nasıhattaý emes, qaıta qalalar men qamaldardyń qaqpasyn ashyp, Islamnyń taralýyna jaǵdaı jasaý, sodan ımanǵa kelý-kelmeýdi jergilikti turǵyndardyń erkine qaldyrý. Ortalyq Azııany «ashqan» Qutaıba ıbn Mýslımniń janynda tek áskerbasylar ǵana bolmaǵan. Musylmandar:
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ
«Dinde zorlyq joq», – degen qaǵıdany berik ustanǵan («Baqara» súresi, 256-aıat).
Ortalyq Azııanyń tarıhyna qatysty on eki lektsııasyn arnaǵan shyǵystanýshy V.Bartoldtiń Islam qarý-jaraqtyń kúshimen emes, qaıta musylman saýdagerleriniń sátti saýdasynyń arqasynda taraǵanyn basa aıtýy da sondyqtan.
Qoja Ahmet Iasaýıge qatysty «Nasabnamalarda» Ysqaq bap, Ábdi Jálıl bap jáne Ábdi Rahym bap sekildi «Baptardyń» túrki halyqtarynyń Islamdy qabyldaýynda úlken ról atqarǵany aıtylady. «Bab» – arab tilinde «esik» degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı, Ortalyq Azııanyń qaqpasyn ashyp, jergilikti turǵyndardyń júregine ımanı-senimdi uıalatýshylar, osy – baptar. Qazaq jerine din taratý úshin kelgen «ashýshylardy», ıaǵnı «baptardy» jergilikti halyq áspettep:
Saıramda bar sansyz bap,
Otyrarda otyz bap,
Túrkistanda túmen bap,
Baptardyń baby Arystan bap – dep erekshe qurmettedi.
Ekinshi, H ǵasyrdyń ekinshi jartysynan HIII ǵasyrdyń basyna deıingi kezeń
Qazaq dalasynda bılik qurǵan handyqtyń biri – Qarahandyqtar. Qarahan qaǵanaty Shyǵys Túrkistan, Jetisý, Syrdarııa, Talas, Shý óńirin qutty qonys etti. Qaǵanattyń ortalyq astanasy Shý ózeni boıyndaǵy Balasaǵun, keıinirek Ordakent (Taraz) qalasy boldy.
Qarahandyqtar bıliginiń negizin qalaǵan Sultan Satyq Buǵra han 955 jyly Islamdy qabyldap, óz esimin «Ábdilkárim» dep ózgertti. Ol óz ıelegindegi jerlerde Islam dininiń keńinen taralýyna jaǵdaı jasady. Onyń ornyna taqqa otyrǵan Harun Musa qaǵan 960 jyly Islamdy memlekettik din retinde jarııalady. Meshitterde azan aıtylyp, Allanyń aty ulyqtaldy.
Islamdy qabyldaǵan túrkiler súnnıttik baǵyttaǵy ımam Ábý Hanıfa án-Nuǵman ıbn Sábıt ál-Kýfı negizin qalaǵan fıqh mektebin jolyn ózderine qosh kórdi.
Sharıǵat boıynsha Quran jáne hadıske qaıshy kelmeıtin ádet-ǵurypty basshylyqqa alýǵa ruqsat etiledi. Ejelden ata-baba rýhyn qasterlep, olardyń ádet-ǵurpy men salt-dástúrin ardaq tutqan túrkiler burynǵy babalar jolyna qurmetpen qaraıtyn. Sondyqtan babalarymyz din men dástúrin sabaqtastyryp, ómirsheń ete bildi.
Qarahandyqtar tusynda Horasan, Máýránnáhir jáne Ortalyq Azııa musylmandary ózderiniń dinı baǵyt-baǵdaryn naqtylap aldy. Sodan túrkiler fıqhta – Ábý Hanıfa, aqıdada – Imam Matýrıdı, sopylyqta – Ahmet Iasaýı jolyn berik ustandy.
Ábý Hanıfa mektebiniń ókilderi arab emes ózge ulttar arasynda nasıhat jumysyn júrgizip, hanafılik fıqhtyq mekteptiń ornyǵýyna kúsh saldy. Nátıjesinde Horasan, Máýránnáhir jáne Túrkistan aımaǵynda Ábý Hanıfanyń dinı quqyqtyq mektebi keńinen tarady. Ǵalymnyń sharıǵat negizderine arnap jazylǵan «Fıqh ál-Ákbár», «Fıqh ál-Ábsát» atty negizgi eńbekteri medreselerde keńinen oqytyldy.
Musylman jurtshylyǵy arasynda aqıda salasynyń maıtalmany, «Týra joldyń ımamy» («Imám ál-Hýdá») degen laqab atqa ıe bolǵan Muhammed Ábý Mansur Muhammed ıbn Muhammed ıbn Mahmut ál-Matýrıdı ás-Samarqandı sýnnıtterdiń senim mektebin dáleldermen qýattap, júıelep, bir izge túsiredi. Onyń júıelengen senim negizderi Ábý Hanıfa dinı mektebin ustanatyn Horasan, Máýránnáhir hám Deshti Qypshaqtaǵy túrkilerdiń arasyna keńinen tarady. Imam Matýrıdı negizin qalaǵan senim mektebiniń túrkiler arasynda keń taraýynyń sebebi ol da hanafı mázhabynyń ókili edi.
Deshti Qypshaqtan shyqqan Imam Ábý Muǵın án-Nasafı, Hýsam ad-Dın as-Syǵnaqı, Ábý ál-Ǵafýr ál-Kerderı jáne Qaýam ád-Dın ál-Farabı ál-Itqanı sekildi ǵalymdar Imam Matýrıdıdiń eńbekterin zerdelep, bul senim mektebiniń qazaq dalasynda keń qanat jaıýyna atsalysty. Nátıjede fıqhta – Imam Aǵzam mázhabyn, ımanı-senimde – Imam Matýrıdı jolyn ustanǵan túrkilerdiń arasynda musylmanshylyq rásimder boı kórsete bastady. Osy senimmen birge kelgen arab, parsy mádenıeti Ortalyq Azııany mekendegen halyqtardyń, ıaǵnı túrkilerdiń salt-dástúrlerimen sińisip, bolashaq musylman órkenıetiniń negizi qalandy.
Sopylyq tanymda tarıqat tizginin ustaǵan rýhanı ustazdy arabsha «sheıh», parsysha «pir» dep ataıdy. Iaǵnı, «sheıh», «pir» sózderi, áýeli jasy kelip qalǵan adamǵa qarata aıtylsa, termın retinde rýhanı ustazǵa qatysty qoldanylady. Óz tarıqatyna túrkilik astar bergen Iasaýı «sheıh», «pir» ataýlarynyń ornyn túrkıshe «ata» dep bergendi jón kórgen.
«Ata» dep rýhanııat jolyndaǵy ustazdy ataǵanymen de, bul ataý tek qana Iasaýı tarıqatyndaǵy sheıhtarǵa ǵana qarata qoldanylǵanyn basa aıtqan jón. «Iasaýıdiń shákirtteri de el ishinde «ata» dep erekshe qurmettelgen. Onyń beldi shákirtterinen sanalatyn Mansur ata, Seıit ata, Hakim ata, Sadyr ata, Bádir atalar da ustazynyń ilimin nasıhattap, eldiń qurmetine bólengen.
Úshinshi, HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan keńes úkimeti qurylǵanǵa deıingi kezeń
Bul kezeń Shyńǵys áýletiniń bıligimen tuspa-tus kelip, Qazaqstan aýmaǵy tutastaı ıslam dinin qabyldady. Joshy ulysynyń bıleýshileri Berke han (1209-1266 jj.) men Ózbek han (1280-1341 jj.) Islamdy qabyldap, rýhanııat máselesine nazar aýdarǵandyqtan da, jańadan shaharlar salynyp, musylmandar sany kún sanap artty. Berke hannyń bıligi tusynda qolǵa alynǵan medrese men meshit qurylystary Ózbek hannyń taqqa otyrýymen qarqyndy túrde damı tústi.
Qarahandyqtar tusynda negizi qalanǵan Ábý Hanıfa mázhaby Altyn Orda halqynyń sharıǵattaǵy negizgi ustynymyna aınaldy. Osylaısha, Ulyq Ulys – Joshy Ulysy Islam órkenıetiniń ajyramas bir bóligine aınaldy. Osy tusta din men dástúr tolyqtaı sabaqtasyp, túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq halqynyń ajyramas bóligine, nár alar rýhanııatyna aınaldy. Bertin kele Altyn Orda ydyrap, birneshe handyqtarǵa bólingende Joshy ulysynyń rýhanı mırasqorlarynyń biri – Qazaq handyǵy quryldy.
HV ǵasyrda Kereı men Jánibektiń Altyn Ordadan bólinip, jeke handyq qurýy – qazaq halqynyń ult retinde qalyptasýynyń alǵysharty edi. Din men dástúri sabaqtasqan qazaq eliniń ádet-ǵurpy men salt-sanasy ıslamı negizdermen astarlasyp jatty. Fıqhta Imam Aǵzam Ábý Hanıfanyń, senimde – Imam Matýrıdıdiń sara joly Qazaq handyǵynyń negizgi tiregine aınaldy. Bul kezde Máýránnáhir men Túrkistanda hanafı-matýrıdılik mektep ornyǵyp, Ortalyq Azııa tutastaı bir rýhanııattyń ishine endi.
Qazaq handyǵy tusynda eki sopylyq mektep boldy. Iaǵnı, Qoja Ahmet Iasaýı negizin qalaǵan «ıasaýı» tarıqaty men Baha ád-Dın Naqyshbandtyń ilimi negizindegi «naqyshband» tarıqaty qazaq halqynyń rýhanı negizine aınaldy. Qarahandyqtar men Altyn Orda tusyndaǵy «atalar» rýhanı mektebi bertin kele «ıshandyq» mektepke aýysty. «Ata» hám «ıshan» dep ataýy eki túrli bolǵanymen de, rýhanııattaǵy mán-mazmuny bir edi.
Qazaq dalasynda keńinen taraǵan sózdiń biri – ıshan. «Ishan» sózi parsy tilinde «olar» degen maǵyna beredi. Alaıda, termın retinde rýhanı ustazǵa qarata qoldanylady. Bul sóz tarıqat jolyndaǵylardyń negizgi tiregine aınalady. Iaǵnı «shaıqy», «pir», «ata» uǵymdarynyń balamasy retinde «ıshan» sózi keń tarap, Qazaq handyǵy tusynda bul uǵym keńinen qoldanyla bastady.
Túrkilerge ıslamdy qara sózben emes, óleńmen nasıhattaý qoldaý tabady. Sondyqtan uly dalany meken etken babalarymyz ıslamdy óleńmen nasıhattady. Aqyndar men jyraýlar halyqty jáne urpaǵyn ımandylyq mazmunyndaǵy jyrlarymen tárbıeledi. Óleńmen aıtylǵan úgit-nasıhat jamaǵattyń júreginiń tórinen oryn aldy.
HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda patshalyq Reseı shoqyndyrý saıasatyn júrgizip, hrıstıandyqty nasıhattaıtyn kitaptardy qazaq tilinde shyǵaryp, el arasyna mıssıonerlerdi jiberdi. Olardyń áreketterin túsingen ahýn-ıshandar jergilikti meshit-medreselerde dástúrli dindi keńinen nasıhattasa, aqyndar dinı óleńder men qıssa-dastandar jazyp, shoqyndyrýǵa qarsy turdy.
Tórtinshi, Sovettik dáýirdegi qazaq dalasyndaǵy ıslam
1917 jyly bılikke kelgen kommýnıster din atyna óshikti. 1920 jyldyń ortasy men 1930 jyldardyń bas kezi aralyǵynda Kenes ókimeti Islam dinine katysty asa qatań saıasat júrgizdi. Dinı qaýymdardyń úıleri tonala bastady. Meshitter men dinı mektepter jabylyp, dinı mekemelerge, musylmandardyń qasıetti oryndaryna qajylyq saparmen barýǵa tyıym salyndy. Ásirese, aýyldyq jerlerdegi meshitterdiń kóbi mektepterge, klýbtarǵa, dúkenderge nemese jaı ǵana sharýashylyq qoımalaryna aınaldy. Dinı qyzmetkerler qýdalanyp, revolıýtsııaǵa karsy qımyl-áreketterge katysty degen aıyp taǵyldy.
20-shy jyldardyń sońy men 40-shy jyldardyń basynda oryn alǵan arab árpinen aldymen latyn, al sonan soń kırıl alfavıtine aýysty.
Qazaqtardyń basym kópshiligi arasynda din qyzmetkeri Allanyń iltıpaty aýǵan adam retinde zor qurmetke bólendi. Alaıda, jańa álipbıge kóshkennen keıin din basylar ózderiniń rýhanı ahýalǵa yqpalyn edáýir joǵaltty. Meshit «mádenı ortalyq» bolýdan qaldy. Meshitterdiń jappaı jabylýy, musylmandar qaýymdastyqtarynyń qýdalanyp, taratylýy, musylmandyq bilim berý júıesiniń kúıreýine aparyp soqty. Kommýnıster keńes odaǵyna qaraǵan Ortalyq Azııada ateıstik qoǵam ornatýǵa tyrysty. Desek te, olar myń jyldan asa rýhanı tarıhy bar qazaq halqyn ımanynan aıyra alǵan joq. Baba jolyna berik kónekóz qarııalar ımandaryna berik bolyp, qulshylyqtaryn jalǵastyra berdi. Tipti, Muqaǵalı Maqataev sekildi aqyndar:
Satqan emes, satpaımyn dinimdi men,
Ólmeıtuǵyn, óshpeıtin kúnim bilem.
Alla esimi – júregim judyryqtaı,
Júregimniń soqqanyn bilip júrem, – dep, óz ımanı-senimine berik ekenin tanytty.
Qadirmendi jamaǵat!
Qazirgi kúni minekeı qazaq halqynyń Qazaqstan Musylmandary Dinı Basqarmasy dep atalatyn dinı-rýhanııattyq basshylyq jasaıtyn respýblıkalyq ıslamı dinı birlestigi bar. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń negizi 19 ǵasyrdyń sońy men 20 ǵasyrdyń basynda qalana bastady. 1906 j. Vernyıda Túrkistan ólkesi musylmandarynyń 1 quryltaıy ótti, oǵan 100-ge jýyq delegat qatysty.
1943 j. Tashkentte Orta Azııa men Qazaqstan musylmandarynyń alǵashqy quryltaıy ótti. Oǵan Qazaqstan delegatsııasyn sheıh Abdýlǵaffar Shamsýtdınov (1884-1953) bastap bardy. Quryltaıda Orta Azııa men Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy qurylyp, tóraǵasy ári Bas múftı bolyp Ishan Babahan Abdýlmadjıdhan (1856-1957) saılanady. Qazaqstanda qazııat qurylyp, A.Shamsýtdınov qazı bolyp taǵaıyndaldy. Ol 1946 jyldan bastap Orta Azııa men Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń Qazaqstandaǵy ókili, Almaty qalasynyń ımamy qyzmetin atqardy.
1952-72 jyldar aralyǵynda Sádýaqas qajy Ǵylmanı (1890-1972),
1972-79 jyldar aralyǵynda Jahııa qajy Beısenbaıuly (1932-1997),
1979-1990 jyldar aralyǵynda Rátbek qajy Nysanbaıuly qazı boldy.
Orta Azııa jáne Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy 1990 jylǵa deıin Tashkentte ornalasty.
Rátbek qajy Nysanbaulynyń uıymdastyrýmen 1990 jylǵy 12 qańtarda Qazaqstan musylmandarynyń quryltaıy ótip, nátıjede derbes Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy quryldy. Basqarmanyń alǵashqy tóraǵasy, Bas múftıi bolyp Rátbek qajy Nysanbaev haziret saılandy.
QMDB-nyń 2000 j. ótken III quryltaıynda Bas múftıi bolyp, professor Ábsattar qajy Derbisáli haziret saılandy.
2013 jyldyń 19 aqpanynda Qazaqstan musylmandarynyń VII quryltaıynda Maıamerov Erjan qajy Malǵajyuly haziret Bas múftı bolyp saılandy.
2017 jyldyń 18 jeltoqsanynda ótken Qazaqstan musylmandarynyń VIII quryltaıynda Serikbaı qajy Satybaldyuly Oraz Bas múftı bolyp saılandy.
2020 jyldyń 7 aqpanynda Astanada ótken Qazaqstan musylmandarynyń IH quryltaıynda jáne 2024 jyldyń 26 jeltoqsan kúni ótken H quryltaıynda Naýryzbaı qajy Taǵanuly Ótpenov haziret Bas múftı bolyp saılandy.
Dinı basqarma óz kezeginde birqatar qurylymdardan turady:
QMDB-nyń tóraǵasy, Bas Múftı,
QMDB Aqyldastar alqasy,
Ǵulamalar keńesi,
Qamqorlar keńesi,
QMDB-nyń tóralqasy,
Apparat jetekshisi
Dinı ister, Sharıǵat jáne pátýa, Ýaǵyz-nasıhat, Oqý-aǵartý, Meshit isteri, Halyqaralyq baılanys, Hattama, Qajylyq jáne ózge de bólimder jumys jasaıdy.
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy búginde babalarymyzdyń sara jolyn qaıta jańǵyrtyp, ulttyq hám rýhanı qundylyqtarymyzdy keńinen nasıhattaýǵa erekshe kóńil bólip kele jatqanyn basa aıtqan jón.
Qazaq dalasyndaǵy musylmandyq mekteptiń ereksheligin aıtar bolsaq:
- Jeti ataǵa deıin úılenbeý.
Qasıetti Qurannyń «Nısa» súresiniń 23-aıatynda úılenýge haram etilgen
áıelder týraly ashyq baıandalǵan. Ekinshi halıfa Omar ıbn Hattab (Alla oǵan razy bolsyn) jaqyn týysqandaryna úılenýdi ádetke aınaldyrǵan Bánı Sáıbterge: «Aýrýshań (kem-ketik týylý) bolyp, usaqtalyp kettińder. Alystan (qyzdy jat rýǵa berip, jat rýdan alyńdar) nekelesińder»[1] – dep ámir etýi jaqyn adamdar arasynda sháhýat qalaýynyń az nemese álsiz bolatyndyǵyn bildirgen. Bul áljýaz urpaqtyń dúnıege kelýine arqaý bolady.
Medıtsına ǵylymynyń doktory Ǵızzýddın Faraj: «Jaqyn týysqandardyń arasyndaǵy nekelesý – sol otbasyndaǵy tuqym qýalaıtyn aýrý jáne jaman qasıetterdiń ómirge kelgen balanyń boıynda arta túsýine sebep bolady. Al jat kisiler arasyndaǵy nekelesý – bul tuqym qýalaıtyn aýrý nemese jaman qasıetterdi azaıtady»[2], – degen. Demek qazaq halqyndaǵy jeti ataǵa deıin qyz berip, qyz alysý sharıǵatta negizi bar dástúr deı alamyz.
- Betashar.
- Ámeńgerlik.
- Kelinniń sálem salýy.
- Dombyra tartý.
- Kórimdik suraý.
- Iis shyǵarý.
- Jeti nan taratý.
- Tusaýkeser.
- As berý
Bıyl minekeı Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń qurylǵanyna 35 jyl tolyp otyr. Alla Taǵala Qazaqstan musylmandarynyń qara shańyraǵyna aınalǵan dinı basqarmamyzdyń áli de órkendep, el rýhanııatyna qyzmet ete berýin jazǵaı!
Jaratýshy Jappar Iemiz jurtymyzǵa amandyq, halqymyzǵa bereke berip, qasıetti juma kúngi duǵa-tilekterimizdi qabyl etkeı!
QMDB Ýaǵyz-nasıhat bólimi
[1] Ál-Múǵnı ǵán hamlıl ásfar fı táhrıjı má fıl ıhıaı mınál áhbar lıl Hafız ál-Ǵıraqı ál-madbýǵ ǵálá hamıshı ǵulýmýddın lıl Ǵazzalı, Dár ıbn Haısam, 1-tom, 473-bet.
[2] Mahmýd Abdýlhamıd ál-Ahmad, Dırasatún fıs saqafatıl ıslamııa ýál fıkrıl mýúǵasır, Dárúl fıkr, Dımashyq. – 2004.127-bet.
