QAZAQ DALASYNDA TÝǴAN ǴALYMDAR, OLARDYŃ ǴYLYM-BILIMGE ÚLESI

Batys oqymystylarynyń Álemdik Islam órkenıeti ǵana emes, Orta Azııa men Qazaq dalasynyń musylman ǵalymdarynan da kóp úırenýine týra keldi. Ózderiniń ǵylymı eńbekterimen Evropalyqtardy tań qaldyrǵan Orta Azııa jáne Qazaqstan dalasynda ómir súrgen ǵalymdardyń qatarynda mynadaı ǵalymdardy zor maqtanyshpen aıtýǵa bolady: Abd ál- Ǵafýr ál Kerderı (1166j.ó) Abý ár- Razzaq Samarqandı(1413-1482j), Ala ád Dın Ato Málik Jýaını (1226- 1283j.), Ala ád- Dın Baılaq ál Qypshaqı (XII-XIII ǵ) , Arystan Bab ( shamamen VII- VIII ǵasyrlarda) Ahmad ál- Ispıdjabı (Xǵ- 1087j) Ahmed Iýginekı (XII- XIIIǵ),Ábý Abd Alla ál- Balasaǵýnı (1040- 1112j), Ábý-l- Fadl ál- Qarshı (1230- ó.j.b.), Ábý-L- Hasan ál- Isfıdjabı (t.-ó.j.b). Ábý. Nasr- ál- Farabı (870-950j),  Ábý Raıhan ál- Bırýnı (1048-1050j), Ábý Tahır Muhammed Tarazı (t-ó.j.b), Álam ád- Dın ál- Jaýharı (X-XIIǵ) , Zahır ád- Dın Muhammed Babyr (1483- 1530j), Balasaǵýnı Júsip (1020- ó.j.b.), Daýd Túrkistanı (t.-ó.j.b)  Jamalád-  Dın at- Týrkı (t.-ó.j.b), Jamal ád- Dın Saıd at. Túrkistanı (t.-ó.j.b), Qadyrǵalı Jalaıyrı (1555- 1607j), Qoja Ahmet Iassaýı (1103- 1163j), Mahmýt Qashqarı (1029-ó.j.b.), Muhammed Haıdar Dýlatı (1499- 1551j.) Ulyqbek (laqap aty) shyn esimi Muhammed Taraǵaı (XIII-XIVǵ). Hafız (XVI- XVIIǵ) jáne t.b.

Bul ǵalymdardyń  eńbekteri de Evropalyq oqymystylar  úshin bilimniń káýsar bulaǵyna aınaldy. Olardan úırenip, úlgi tutty,eńbekterin paıdalandy.Jazǵan oqulyqtary men eńbekteri shet tilderge aýdarylyp,olardyń kitaphanalarynyń tórinen keń oryn aldy.

Keltirilgenderdiń ishinen Ábý- Nasr ál- Farabıdi (870-950j.) alatyn bolsaq, qazaq dalasynan shyqqan uly ǵalym, fılosof, matematık, astrolog. Ol túrki oıshyldarynyń eń ataqtysy, eń máshhúriatanǵan ǵulama. Onyń eńbekterin shyǵys ǵulamalary ǵana emes Rodjer BEkon, Leonardo do Vınchı tárizdi Evropa ǵalymdary da kóp paıdalanǵan. Ol sáýleniń jınalý, syný, taralý zańdylyqtaryn tapqan. Á.N. ál- Farabıdiń shuǵyla týraly túsinigi Evropa ǵylymyna 17 ǵasyrda ǵana málim boldy. Ony nemis astronomy I. Kepler arabshadan aýdaryp «fokýs» dep atady. Ǵulama tarıhta tuńǵysh ret Sholpan planetasynyń Kúnniń betin basyp ótetinin baqylaǵan. Álemdik deńgeıdegi ǵalym bolǵandyqtan 1100 jyldyq mereıtoıy IýNESKO deńgeıinde atap ótildi.

Ahmed Iúginekıdiń fılosofııalyq oılarǵa toly, «Aqıqat syıy» atty kitaby Stambuldaǵy Aııa– Sofııa, Ankaradaǵy Maarıf kitaphanasynda jáne Berlın ǵylym akademııasynda saqtaýly.

Jetisýlyq ǵalym Júsip Balasaǵýnı (1020 – ó.j.b)   astronomııa, astrologııa,  fılosofııa, medıtsına, ádebıettaný jáne t.b ǵylym salalarynyń damýyna zor úles qosty. Onyń «Qutty bilik» atty eńbegi birneshe tilderde jazylyp, Vena qalasyndaǵy Koroldik kitaphanada nemis tilindegi aýdarmasy Insbýrk qalasynda, túrik tilindegi aýdarmasy Stambulda saqtaýly. Ony orys ǵalymdary V.V. Radlov, N.Grebnev, S.Ivanov orys tiline tárjima jasady.

Qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysy, Otyrar atyrabynyń ǵalymy Ǵabbas ál- Jaýharı( 9 ǵasyrdyń 1- jartysy ) astronomııa, matematıka ǵylymdary-men aınalysty. Ol basqa ǵalymdarmen birge Baǵdat observotorııasy men «Danalyq úıiniń»  negizin qalady.Ol Shyǵys matematıkteri ishinde eń birinshi bolyp Evklıdtiń parallel aksıomasyn synǵa alyp, jeke uıǵarym jasady.

Qazaq dalasy men Orta Azııa ólkesinen shyqqan taǵy bir matematıktiń biri Jamal ád- Dın Saıd at- Túrkistanı(t.-ó.j.b.). Túrkistan qalasynda bilim alǵan.  1312 jyly «Kıtab ál- Alaıııa» (Joǵary matematıka kitabi)  traktatyn jazǵan. Kitaptiń arabsha qoljazbasy Reseıdiń Shyǵystaný ınstıtýty Sankt- Peterbýrg bólimshesiniń kitaphanasynda saqtaýly.

Búkil túrki dúnıesi pir tutqan ǵulama ǵalym, fılosof, aqyn, áýlıe Qoja Ahmet Iassaýı (1103-1163j). Isfıdjab (Saıram) qalasynda týylyp, Iassy (Túrkistan) qalasynda ómir súrgen. «Dıýanı hıkmet» («Danalyq kitaby»). «Rashahat- ýl aın-ıl haıat» eńbekterin  jazǵan. Onyń eńbekteri «Sıraj ýl- Kýlýb» jınaǵynyń quramynda Moskvadaǵy ortalyq memlekettik arhıvte jáne Stambul, Tashkent, Moskva kitaphanalarynda saqtaýly. Ǵulamanyń eńbekterine aǵylshyn ǵalymy Dj. S. TrımıngıEm, túrik ǵalymdary Muhammed Fýad Kýprılızade, Kemal Eraslan, orys  ǵalymdary A.N. Samoılovıch, E.G.Bertels., V.V.Bartold., V.A.Gordıevskıı jáne basqa ǵalymdar qyzyǵýshylyq tanytyp, zertteýler júrgizgen.

Tarıh ǵalymnyń damýyna zor úles qosqan ǵalymdardyń qataryna Muhammed Haıdar Dýlatıdi (1499-1551j) jatqyzýǵa bolady. Ol Qazaqstan men Orta Azııa, Moǵolstan tarıhyn, ásirese dýlat taıpasynyń tarıhyn jaqsy bildi. Onyń «Tarıh-ı Rashıdı» atty eńbegi Kashmırde, Orta Azııa, Úndistan men Iranda birneshe tilderge aýdarylyp basylyp shyqty. Onyń atalaǵan eńbegin V.V.Velıamınov- Zernov orys tiline aýdarsa, D.Ross aǵylshyn tiline aýdaryp bastyrdy. Ǵalymnyń 500 jyldyq mereıtoıynyń Tashkent qalasynda Halyqaralyq deńgeıde atalyp ótilýi, ony álem ǵalymdarynyń moıyndaǵany  dep túsiný kerek. Orta Azııadan shyqqan uly astronom ári matematık Ulyqbek (laqap aty) shyn esimi Muhammed Taraǵaı (1394- 1449j) Orta Azııa halyqtarynyń ǵylymy men mádenıetin búkil dúnıe júzine tanytty. Ol Samarqand qalasynda astronomııalyq mektep uıymdastyryp, sol zamanda eshbir elde teńdesi joq observatorııa saldyrdy. Onyń basty eńbegi «Zıdj-ı- Jdıd ı Gýrganı» boldy. Ǵulama bul eńbeginde 1018 juldyzdyń ornalasýy týraly málimet berip, olarǵa katalog jasady. Evropa ǵalymdary HV ǵasyrda Ulyqbek bastaǵan ǵalymdar eńbeginen astronomııalyq turǵydan baǵa jetpes málimetter alyp óz eńbekterinde paıdalandy. Ǵalymnyń atalǵan eńbegi 1665jyly  Oksfordta basylyp shyǵyp, zor qoldanysqa ıe boldy. Ulyqbek eńbekteriniń eki nusqasy Stambulda, Londondaǵy «Indııa offıs» kitaphanasy men Brıtan muzeıinde saqtaýly tur.

Bul keltirilgender ózderiniń ǵylymı eńbekterimen Álemdik ǵylymnyń kósh basynda turyp, ǵylym men bilimniń álemdik deńgeıdegi damýyna oń yqpal etip, zor úles qosqan musylman ǵalymdarynyń bir parasy ǵana. Shaǵyn maqalada olardyń barlyǵynyń attaryn atap, tústerin tústep jatý múmkin emes. XIX-XX ǵasyrlardan bastap, Islam ǵylymy men  órkenıeti toqyraýǵa ushyrap artta qaldy deıtindermen de kelise ketý qıyn. Osy kezeńderde  jalpy musylman emes, qazaq dalasynda týyp ósken ǵalymdarymyzdyń ózi Alashtyń atyn shyǵaryp, ultymyzdyń ulyqtyǵyn álemge pash etti.XVIII-XIX ǵasyrlarda Muhammed Salyq Babajanov, Shoqan Ýalıhanov, Ybraı Altynsarın, Abaı Qunanbaevtar ult ǵylymynyń basynda tursa, XX ǵasyrda Ahmet Baıtursynov, Myrjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Álıhan Bókeıhanov, Shákárim Qudaıberdiuly, Halel Dosmuhamedov, Sanjar Asfendııarov, Muhamedjan  Tynyshbaev, Mustafa Shoqaı, Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Álekeı Marǵulan jáne taǵy basqa kóptegen ǵalymdar qazaq ǵylymynyń irgetasyn qalady. Olardyń jazǵaneńbekteri men ǵylymı tujyrymdary birneshe shet tilderge aýdarylyp, álemdik deńgeıdegi kitaphanalardan ornyqty oryn tepti.

Qazaq aǵartýshylyry men ǵalymdarynyń kópshiligi alǵashqyda eskishe, dinı bilim alyp, sońynan ǵylymı jetistikterge jetken edi.Sol sebepti, olar qazaq jastaryn dinı ımandylyqqa, ǵylym- bilim úırenýge qatar shaqyrady. Uly aǵartýshy, Etnograf, foloklorshy ǵalymymyz Ybyraı Altynsarın jastardy bilimge shaqyrǵan úndeýin:

«Bir Allaǵa sıynyp, kel balalar oqylyq,

Oqyǵanda kóńilge yqylaspen toqylyq…….» nemese

«Istiń bolar qaıyry, bastasańyz Allalap» -deıdi.

Qazaqtyń bas aqyny, uly aqyny, fılosof aqyny Abaı Qunanbaıulyda bir óleńinde

«Allanyń ózi de ras, sózi de ras,

Ras sóz esh ýaqytta jalǵan bolmas»- dese, endi birinde: «Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sende súı ol Allany jannan tátti »- dep Allanyń, Paıǵambardyń （s.a.ý）jolynda bolýǵa úndese, «Ǵylym tappaı maqtanba», «Internatta oqyp júr…» jáne taǵy basqada óleńderinde halyqty bilimge, ǵylymǵa jáne eńbekke úndeıdi. Ǵylym men  dinniń araqatynasyn sóz etkende Abaı «Ǵylymsyz ahıret te joq, dúnıede joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qaj eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy»- dep ǵylym men dinniń bir- birinen ajyramas, aınymas egiz uǵym ekenin aıqyndap, aıǵaqtaı túsedi.

Ǵylymdy dinge qarsy qoıyp, ǵylymdy «jasampaz», ol dindi «apıyn», «ǵylymnyń jaýy» degen solaqaı senimdi tý etip ustanǵan qoǵamda aqıyq aqynymyz Muqaǵalı Maqataevtyń qalamynan «Din ǵylymnyń anasy» degen óleń týyndaǵan eken. Ol onda:

«Din- ǵylymnyń anasy,

Din- ǵylymnyń ákesi

Ǵylym- dinniń balasy,

Din- ǵylymnyń kókesi

Ǵylymda bar, dinde bar

…Qol qusyryp qudaıǵa

Ǵylym men din birge bar»- dep din men ǵylymnyń qustyń qos qanatyndaı birge ekendigin, birinsiz -biriniń bıikke ushyp, alysqa samǵaı almaıtynyn eske salady.（N. Úrkimbaı «Juldyzdy aspan»）

Batyrbek AITJANOV