QAZAQ DALASYNDAǴY ShOQYNDYRÝ MÁSELESI
Ótken HIH ǵasyrdyń basynda patshalyq Reseı mıssıonerleri Sibir halyqtary men Qyrym ólkesindegi túrki-qypshaqtardy taıly-tuıaǵyna deıin shoqyndyryp bitken soń, qazaqtarǵa aýyz saldy. 1862 jyldan bastap resmı túrde qazaq halqyn shoqyndyrý, sol arqyly birtindep orystandyrý saıasatyn ashyq júrgizýdi qolǵa aldy. Óıtkeni, patsha úkimetiniń qazaq dalasyn otarlaý saıasatynyń basty baǵyttarynyń biri – jergilikti halyqty hrıstıan dinine tartý edi. Osy arqyly qazaq halqyn tolyq orystandyryp, dininen, tilinen aıyrý – kezek kúttirmeıtin mindet edi.
Bul saıasatty patsha úkimetiniń sheneýnikteri – qazaq dalasyna tolyq ıelik etip, ózderiniń otarlaý maqsattaryn túbegeıli oryndaý úshin jantalasa júrgizdi. Qazaqtardy hrıstıan dinine tartýda, úgitteý, nasıhattaý, eldi-mekenderge shirkeý, hrıstıan dini mektepterin salýda, ásirese, mıssıonerlik uıymdar úlken jumystar atqarady. Atalǵan istiń barysy memlekettik uıymdar tarapynan baqylaýǵa alynyp, oǵan naqty kómek pen baǵyt berildi. Osy jospar boıynsha: «...isti jolǵa qoıyp, mıssıonerler jiberýimiz kerek, olar qazaqtarǵa ustanǵan dininiń durys emes ekenin, Isa paıǵambardyń dini durys ekenin, sonymen qatar, patsha aǵzam qandaı din ustansa, onyń quzyryndaǵy buqara da sol dinge kirýi kerek ekendigin, dáleldeýge tıis» delingen.
Negizinen qazaqtardy shoqyndyrý jospary is júzinde 1868 jyldan bastalyp, 1892, 1898, 1902 jyldary kezeń-kezeńimen iske asyratyn baǵdarlama jasaldy. Atalmysh qujatta: «Buratanalarǵa budan keıin ómir súretin jol qalmaýy kerek. Jer bólisi barysynda olardyń birazy kórge kiredi, ekinshi toby hrıstıan dinin qabyldap, orysqa aınalady, kónbegenderi tuqymy qalmaı qurıdy...», dep atap kórsetken. Bul isti atqarý Nıkolaı Ivanovıch Ilmınskıı bastaǵan mıssıonerlerge júkteldi jáne bul adamǵa Orynbor shekaralyq komıssııasynyń bastyǵy V.V.Grıgorev orys álipbıin qoldaný arqyly qazaqsha oqýlyq daıyndaýdy tapsyrady. Bul kisi qazaqtardy shoqyndyrý jumysyn júıeli júrgizý úshin 1872 jyly Qazan qalasynan Orynborǵa aýystyrylyp, Qazandaǵy rýhanııat akademııasynyń janynan «Musylmandarǵa qarsy kúres bólimin» ashyp, ony ózi basqardy.
Sóıtip, qazaq dalasynda shoqyndyrý arqyly otarlaý isin júrgizýdi júıeli túrde iske asyrý maqsatynda, 1868 jyly ereje qabyldanyp, kelesi 1869 jyly Máskeýde mıssıonerler qoǵamy uıymdastyrylady. Olar bodan ulttardy orystandyryp, shoqyndyrýdyń naqty is josparyn talqylap, júzege asyrýdy usyndy.
Joǵarydaǵy erejeniń «Qazaqtardyń quqy» jáne «Qazaqtardyń dinı isterin basqarý» týraly bólimniń baptarynda qazaqtardy shoqyndyrý baǵyty anyq kórinis bergen. Atap aıtqanda:
251. Qazaqtar din isi boıynsha Orynbordaǵy din ıslam múftııatyna qaraıdy.
252. Qazaqtardyń jergilikti jerdegi dinı isterin taǵaıyndalǵan molda júrgizedi, ol azamattyq basqarmaǵa, sol arqyly Ishki ister mınıstrligine baǵynady.
253. Qazaqtardyń arasynda bir bolysqa bir molda bekitiledi.
255. Moldanyń saılanǵany týraly aqparatty ýezd bastyǵyna joldaıdy, ol muny bekitý úshin oblystyq basqarmaǵa jiberedi.
256. Moldalar oblystyq basqarma men áskerı gýbernatordyń sheshimimen bekitiledi ne bosatylady.
258. Meshitter tek qana general-gýbernatordyń ruqsatymen salynady.
259. Meshittiń janynan jergilikti balalardy oqytý úshin mektep ashýǵa molda mindetti túrde ýezd bastyǵynyń ruqsatyn alýy kerek.
247. Hrıstıan dinin qabyldaǵan qazaqtar óziniń aýylynda tura beredi nemese qyrdaǵy orys turǵyndarynyń arasyna kóship kelýine de bolady, ol orystarǵa tıisti quqyqtyń bárin paıdalana alady.
248. Hrıstıan dinin qabyldaǵan qazaqtar úkimettiń ruqsatynsyz-aq qalaǵa nemese selolyq jerge emin-erkin ornalasa alady...
Qazaq halqynyń Etnıkalyq-rýhanı belgisin múldem joıyp, shoqyndyrý arqyly asssımılıatsııaǵa túsirý jolyna da baǵyttalǵan sharalar bunymen toqtap qalǵan joq, ary qaraı yjdaǵatty túrde júrip jatty.
Atap aıtqanda, 1912 jyldyń 5 jáne 26 sáýirinde bolǵan qasıetti sınod keńesinde mynadaı qaýly qabyldanady: «Qazaqtarǵa otyryqshylyq normamen jer bergende orysqa qazaqty kórshi qondyrsyn! Eki kórshi qatynasynda orystardyń sany basym bolsyn! Orys sany kem degende eki ese artyq bolsyn! Sol kezde yshodta (jıynda) qandaı másele qaralsa, orys daýysy basym bolady. Sonda qazaq pravoslavıege sińip tez shoqynady», delingen (Ómirzaq Ozǵanbaı. «Rýh kúreskeri», Almaty, Nurly Álem, 2010 j. 47-b). Mundaǵy basty baǵyt – qonystanýshylar arqyly kúshtep shoqyndyrý edi.
Qazaqtardy shoqyndyrýdan buryn ıslam dinine kóptegen shekteýler qoıyldy. Alda-jalda balalaryn óz betinshe musylmansha oqytqan qazaqtarǵa birinshi joly 10 som, ekinshi joly 30 som aıyp salyp, úshinshi joly 5-15 táýlik mólsherinde túrmege otyrǵyzý týraly úkimi shyqty.
Osylaı qazaq jerinde musylmanshylqqa qarsy jappaı qýǵyndaýdyń reseılik nusqasy paıda boldy. Ol kezde ujdan bostandyǵyna, dinı senimge jasalǵan qııanatqa qarsy turǵandar jazalanyp otyrdy. Mysaly, 1872 jyly qazaq dalasyndaǵy din ahýalyn Orynbor mýftıliginen alý isine qarsy turǵan Orda qazaǵy, kezinde Túrkııadan dinı bilim alǵan Ábsáttar Jábirov elden alastatylyp, Túrkııaǵa qýyldy.
Sóıtip HH ǵasyrdyń basynda patshalyq Reseıdiń qazaqtardy shoqyndyrý saıasaty memlekettik qupııa bolýdan qaldy. Mıssıonerler áreketi ashyq maıdanǵa shyqty. Reseılik úkimet basyna qandaı júıe kelmesin, olar eshqashanda shoqyndyrýdan bas tartyp kórgen joq. Reseı memleketi men reseılikterdiń kózqarasy taza pravoslavıelik tanymda ǵana emes, pravoslavıelik-orysshyldyq baǵytta qalyptasty. Keı tustarda pravoslavıelik saıasat ultshyldyqpen astasyp, erekshe bir «orys álemin» jasady.
Otarlaýshylardyń bulaısha ıslam dinine aıyryqsha shúıligýine basty sebep: musylmanshylyq qazaq arasynda – ulttyq mádenıettiń, tarıhtyń, áleýmettik qurylymynyń mańyzdy qyry retinde qalyptasqan. Shyndyǵynda, ortaq ulttyq mádenı jáne rýhanı muradan dindi bólip alý múmkin emes. Sotsıalızmniń din men mádenıetti ajyrata almaýy osydan. Dininen aıyrylǵan halyq ulttyq qasıetinen de aıyrylady. Ult bolyp uıýdyń negizi – dinde. Halyq sanasyna ulttyq ıdeıa dinmen birge engennen keıin táýelsizdikke degen armannan eshqandaı otarshylyq aınyta almaıdy, sebebi, onda qudaıdyń qudireti jatyr (Amankeldi Aıtaly: Ulttaný «Arys» baspasy, Almaty – 2000. 145-b).
Ǵalym T.Qudakeldiuly «Kúıesiń, júrek... súıesiń...» atty zertteý eńbeginde, qazaq dalasyna júrgizilgen shoqyndyrý isin jan-jaqty zerdeleı otyryp, otarlaýshylar qoldanǵan myna bir málimetti aıtady: «...qazaqtardyń atynan bizge shoqyndyrýshy, ýaǵyzshy qajet degen aryz uıymdastyrý kerek. Bul mindetti oryndaýǵa jiberilgen adam (ýaǵyzshy) qazaqtardyń barlyq talaptaryn oryndaýǵa, kómektesýge mindetti, olardy ózimen birge ertip júrip boıyn úıretsin, ózine qol berip amandasqan qazaqtarǵa syı-sııapat kórsetsin. Hrıstıan dinine úıir qyla bersin, sóıte júrip, «qazaqtardyń dinine eshkim de qysym kórsetpeıdi» degen pikir taratsyn. Olardyń ýaǵyzǵa kelýi jáne tyńdaýy ózderine paıdaly shyndyqpen ómir súrýge kómektesedi dep sendirsin...», deıdi.
Oqı otyryńyz: «Qazaqııa qalaı otarlandy?» kitaby jaryq kórdi
Osy oraıda, aıta keterlik erekshe oqıǵa patsha aǵzamnyń tikeleı jarlyǵymen Túrkistan ólkesindegi musylmandardy shoqyndyrýǵa arnalǵan arhıereı kafedrasy qurylyp, onyń ortalyǵy Vernyı (Almaty) qalasyna oryn tepti. 1901 jyly Almatyda mıssıonerlik eparhıaldik mekeme uıymdastyryldy. Almatydaǵy kafedralyq soborda qazaqtardy saltanatty túrde shoqyndyrý rásimi ótkiziletin bolyp josparlandy. Shoqynýdan bas tartqandardy jazalaıtyn «krest joryǵynyń» áskerı-jazalaý sharalary da kúni buryn qarastyrylyp, qarajaty bólinip, jasaqtary daıyndalyp qoıdy.
Osylaı patsha úkimetiniń qazaqtardy áskerı kúsh qoldaný arqyly shoqyndyrý jospary 1902-1916 jyldardyń arasynda júzege asyrylýy tıis edi. Baǵynbaǵandardy qyryp salý úshin Túrkistan ýálaıatynda jazalaýshy áskerler saqadaı-saı daıyn turǵan.
Kelesi bir qujatta: «Qazaqtardyń betin buryp alǵan soń basqasha usynys jasaý kerek. Bunyń barlyǵyn qazaqtardyń ózi surap jasattyryp edi, ol úshin mıllıondaǵan som aqsha ketti, qazaqtardyń ózi ýaǵyzshy surap edi, ol da qanaǵattandyryldy, sonyń bárine qaramastan qazaqtar úkimetti aldady, jedel shoqynýdan bas tartýda, sol úshin olar jazaǵa tartylýy tıis.., degen mátinde jarlyq jasalsyn. Qazaqtardy jazaǵa tartý týraly mártebeli aǵzamnan pármen suralsyn. Pármen berilgennen keıin qazaqtardy jazalaý úshin ásker jabdyqtalady jáne olar kresti alǵa ustap joryqqa attanady. Qazaqtardyń bárin de shoqyndyrýǵa jáne pravoslavıe dinine kirgizýge májbúr etedi. Al bul talapty óz erkimen oryndamaǵandardy qyryp salý kerek», dep kesimdi úkim shyǵarylyp qoıǵan.
Reseıdiń joǵarydaǵy jaýyz pıǵylyn 1905 jylǵy orys-japon soǵysy, 1914 jylǵy I dúnıejúzilik soǵys, 1917 jyly jeńiske jetken Qazan tóńkerisi júzege asyrtpaı tastady. Áıtpegende, qazaqtar búgingi Sibir halyqtarynyń kebin kııý ábden múmkin edi. Qazaqty shoqynyp ketýden qutqarǵan Keńes úkimeti onyń aqysyna san ǵasyr ustanyp kele jatqan ıslam dininen alastatty.
Beken QAIRATULY
