QAZAQ DÁSTÚRINDEGI QALYŃ MAL
Qalyń mal degenimiz ne?
Qalyń mal – qazaqtyń quda túsý dástúrindegi eń mańyzdy joralǵylardyń biri. Bul rásim kúıeý jaqtan qalyńdyq bolǵan qyz jaqqa, onyń ata-anasyna, týys-týǵandaryna syı retinde beriletin materıaldyq syı-tartýlar jıyntyǵy. Qalyń mal quramyna sút aqy, kúsh aqy, qyz jasaýyna qajetti zattar, tiri mal, kıim-keshek, jáne ártúrli syı-sııapat kiredi. Qalyń mal qazaq dástúrinde tek materıaldyq emes, sonymen birge otbasy qarym-qatynastaryn bekitýge baǵyttalǵan syıly rásim sanalady.
Qalyń maldyń erekshelikteri
Qalyń maldyń mólsheri men quramy jigittiń otbasynyń baılyǵy men jaǵdaıyna qaraı ártúrli bolady. Qazaq halqynda qalyń mal týraly ázil sózder de kezdesedi: «Baı men baı quda bolsa, arasynda jorǵa júredi, baı men kedeı quda bolsa, arasynda zorǵa júredi, kedeı men kedeı quda bolsa, arasynda dorba júredi». Bul sózder qalyń maldyń eki jaqtyń múmkindikterine saı ózgeretinin kórsetedi.
Qalyń maldy tóleý tártibi
Quda túsip, qudalyq baılanys resmı túrde bekitilgennen keıin, jigit jaq qalyń maldy bólip-bólip, kezeń-kezeńmen tóleýdi bastaıdy. Qalyń mal quramyna ne enetinin, qandaı týystarǵa kıit kıgizý qajettigin, syı-syıapattyń mólsherin qyzdyń áke-sheshesi jáne týystary aqyldasyp, jigit jaqqa aldyn ala jetkizedi. Olar qyz jaqtyń talaptaryn eskerip, qajetti zattardy, maldy, kıitterdi, ózderine tapsyrylǵan tizim boıynsha, salt boıynsha beredi.
Qalyń maldy berý rásiminiń aıaqtalýy
Jigit jaq qalyń maldy tolyǵymen ótegen soń, qyzdyń ata-anasy qalyń malǵa rıza bolyp, batasyn beredi. Osylaısha, qalyń mal rásimi tolyq oryndalyp, qyzdy uzatýǵa ruqsat beriledi. Bul dástúr eki jaqtyń araqatynasyn nyǵaıtyp, qyzdy jańa otbasyna tabystaýǵa múmkindik beredi.
Qalyń maldyń tárbıelik máni
Qalyń mal tek materıaldyq kómek emes, onyń tárbıelik jáne áleýmettik mańyzy da zor. Qudalar arasyndaǵy syılastyqty nyǵaıtý, otbasy birligin arttyrý jáne kelinniń jańa otbasyna sátti beıimdelýine jaǵdaı jasaý dástúrdiń astarynda jatyr.
Qazaqtyń ulanǵaıyr uly dalasyn tek aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń úshimen jáne aqyl-parasattyń qýatymen ǵana saqtap qalmaı, sondaı-aq myńjyldyq qudalyq, júzjyldyq kúıeýlik, jáne qalyń mal dástúriniń tereń maǵynasy men qudireti arqyly da qorǵap, damytyp kelgen.
Qudalyqta beriletin qalyń mal men óli-tiri salty – qazaqtyń mal sharýashylyǵyn damytýda, jer men eldi biriktirýde erekshe ról atqarǵan dástúrlerdiń biri. Bul arqyly Batystaǵy qyzdy Shyǵysqa, Shyǵystaǵy qyzdy Batysqa, Ońtústiktegi qyzdy Soltústikke uzatyp, qudalyq jolmen ulanǵaıyr dalany qorǵap, adamdar arasyndaǵy týystyq baılanystardy nyǵaıtyp, urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan myzǵymas bereke-birliktiń negizin qalaǵan. Qalyń mal dástúri qazaq halqyna mal sapasyn arttyrýǵa, Ekonomıkalyq almasýlardy júzege asyrýǵa, alym-berim arqyly qajetti resýrstardy tıimdi paıdalanýǵa jol ashty.
Qudalyq pen qalyń mal almasýy tek aýys-túıis qana emes, sonymen qatar, asa tereń dıplomatııalyq qarym-qatynastyń kórinisi boldy. Erteń Batystaǵy quda aýylyna jaý shapsa, Shyǵystaǵy quda týystyq mindetin atqaryp, sarbazdaryn saılap, el men jerdi qorǵaýǵa attanatyn. Bul – qazaqtar arasyndaǵy áskerı yntymaqtastyq pen eldikti qorǵaýdaǵy birtutas múddeniń aıǵaǵy. Qazaq halqynyń baıyrǵy salt-dástúrleri osyndaı joǵary qundylyǵymen ulttyń rýhanı jáne áleýmettik tiregi bolyp qaldy.
Qudalyq ınstıtýty men qalyń mal salty – qazaq mádenıetiniń berik irgetasy, ol halyqtyń yntymaǵy men uıymshyldyǵyn saqtap, uly dala tósindegi beıbit ómir men tatýlyqtyń kepili boldy.
Bolat BOPAIULY
