QAZAQ UǴYMYNDAǴY 6 BAILYQ
Qazaq halqy urpaq tərbıesinde, tərbıelik mazmuny baı, qamtı- tyn kólemi jan-jaqtyly, keń bolýyna basa nazar aýdaryp, ómirdiń jaqsy-jaman tustaryn júıeli uǵyndyryp, ómirdiń aýmaly-tókpeli bolatynyn, basqa baq qonyp, ataq-dańqqa bólengende asyp-taspaı, qıyndyq kórgende saspaı, únemi kishipeıil, halyqshyl bolý qajettiligin erekshe eskertip, ərbir adam balasy óz tirshiliginde mynadaı alty baılyqtyń qadirin bilý kerektigin təptishteı túsindirip otyrǵan.
1. Jastyqtyń qadirin bilý
Jastyq shaqtyń eki aınalmas altyn dəýir, óner-ǵylym úırenetin, ərqandaı qıyndyqty buıym qurly kórmeı, ańsaǵan armanǵa jetip, baqyt-baılyq jaratatyn, aryndaǵan, jalyndaǵan kez ekendigin shynaıy uǵynyp jəne ony ǵanıbet bilip, jastyq shaqty məndi, maǵynaly ótkizýge kúsh salý kerek. Iaǵnı, «jas bolsań – bilim jıyp boılap ós, qartaısań – qasıetti oıǵa kósh» degen danalyqty este berik saqtap, «jas kezimde beınet ber, qartaıǵanda dəýlet ber» deıtin halyq danalyǵynyń mənine tereń úńilip, jas dəýrendi qadirlep, aıalap, ony bos oıyn-kúlkimen ótkizbeı, boıda kúsh-qaırat bar kezde óner- ǵylym, úlgi-taǵylym úırenip, qartaıǵanda adal eńbegi men ashy teriniń ıgiligin kórý, halyqqa, Otanǵa, týǵan jerge baqyt-baılyq jaratý, ıaǵnı, jas dəýrendi oıyn-kúlkimen ótkizip jiberip, boıdan qýat, bastan aqyl kemigende «qap!» dep ókinip qalýdan saqtaný. Jastyqty – teńdessiz baqyt-baılyq dep bilý.
Bul tərbıeniń de ózindik mańyzy bar. Ol urpaqtardy jastyq shaqty qadirlep mən-maǵynaly ótkizýge, jastaıynan óner-bilim úırenip, halqyna, Otanyna adal qyzmet etýge, mədenıetti, ónegeli bolýǵa jeteleıdi.
2. Densaýlyqtyń qadirin bilý
Qazaq halqy «birinshi baılyq – densaýlyq» dep densaýlyqty bərinen joǵary qoıady əri únemi «denimdi saý, basymdy aman qyl» degen ıgi tilekte bolyp, túrli ədis-sharalardy qoldana otyryp, densaýlyqtyń qadir-qasıetin uǵynýdy dəripteıdi. «Aýrý – astan» degen ataly sózdi este berik saqtap, tazalyq pen iship-jemge erekshe kóńil bólýdi; densaýlyqqa zııandy nərselermen, las, buzylǵan azyq-túlik pen sýsyndyqty paıdalanbaý, shekten tys toıyp tamaq ishpeý, ýaǵynda, qalypty tamaqtanýǵa ədettený; túrli juqpaly aýrýlar men dene múshelerin zaqymdaıtyn jaman ədetterden aýlaq bolyp, densaýlyqty saqtaýdy úıretedi.
Bul tərbıe urpaqtardy deni saý bolyp eseıip-erjetýge jeteleıdi.
3. Ómirdiń qadirin bilý
Árbir adam, ómirge oı kózimen, bıik adamdyq aqyl-parasatpen qaraý, jaryq kúndi qadirlep, jaqsy ómir súrýge daǵdylaný, óner-bilim, úlgi-taǵylym úırenip, ómirdiń mən-maǵynasyn arttyrý; ər kún, ər saǵattyń qadir-qasıeti men qymbatyn jete túsinip, araılap atqan tańdy ǵanıbet bilý; «aqyry ótetin ómir ǵoı» dep oıyna kelgendi istep, aınalańa lań salyp, adamdyq ómirdiń qasıeti men mən-maǵynasyn joǵaltyp alýdan saqtaný kerek.
Bul tərbıe urpaqtardy ómirdi məndi, maǵynaly ótkizýge, óner-ǵylymdy meńgerip, úlgi-ónegeli bolyp, ótip jatqan ýaqyttyń qadir-qasıetterin arttyrýǵa baýlıdy. Jaman ədet, jaǵymsyz is-qylyqtardan aýlaq bolýǵa jeteleıdi.
4. Halyqtyń qadirin bilý
Halyq – kúlli baqyt-baılyqtyń qaınary, óner-ǵylymnyń qambasy, dúnıeniń qojasy ekenin shynaıy túsiný tıis. Halyqsyz qara jer de qulazıtyndyǵyn uǵyný; ərdaıym: «halqymnan aıyrma, halqymdy qor qylma» degen ıgi tilekte bolý; shen-shekpen, ataq-dańqqa bólenip, qolda qýat, boıda jiger, basta aqyl tolyq kezde halyqqa kóbirek qyzmet isteý; halyqtyń ulylyǵyn, kúshtiligin, qaharlylyǵyn umytpaý; qadir-qasıetin ardaqtap, qýanyshyna qýanyp, qaıǵy-qasiretine ortaqtasa bilý; ər kez ózin halyqtan joǵary qoımaý; hannyń isi – qaraǵa, shaldyń isi – balaǵa túsetin kúnder týatynyn eshqashan esten shyǵarmaý; qashanda halyqpen birge bolyp, olarmen taǵdyrlas, tynystas bolý; halyqty qaralamaý, kópke topyraq shashbaý kerektigin bilý tıis.
Bul tərbıe urpaqtardy halyqshyl, kópshil bolýǵa jetelep, sanasyn joǵarylatady. Kishipeıil bolýǵa daǵdylandyryp, menmendikten, təkapparlyqtan aýlaq bolýǵa baýlıdy.
5. Týys-týǵan, dos-jarannyń qadirin bilý
Eseıgen ərbir adam balasy týys-týǵan, dos-jarannyń – ózi úshin sheksiz baılyq, ólsheýsiz rýhanı tirek ekendigin jete uǵynyp, «týys- týǵan, dos-jaranyń – baılyǵyń, seıiltetin qara bultyn qaıǵynyń» degendeıin, «týys-týǵan, dos-jarandarymnan erte aıyrma» degen halyq danalyqtaryn este berik saqtaı otyryp, qamshynyń sabyndaı kelte ǵumyrda barsha adam balasynyń bir-birine qonaq ekendigin jete uǵynyp, ər jolǵy dıdarlasý men aman-səlem jasasýdyń ózin bir ǵanıbet bilip, bir-birin qadirlep, qurmettep, syılap, qoldan kelgen kómegin jasap otyrý kerek; az kúndik ómirde ózara ańdysyp, daýlasyp- jaýlasyp júrip, bir-birinen aıyrylyp qalǵan kúni: «əttegen-aı!» dep ókinip qalýdan saqtaný; basyńa baq qonyp, dəýletiń mol kezde jat jandardyń da mańaıyńa qumyrysqasha qaptap, basyńa is túskende tek týys-týǵan, dos-jarandardyń ǵana qabyrǵasy qaıysatynyn umytpaý; dos-jaran, týys-týǵannan qol úzip qalýdan aýlaq bolý kerek.
Bul tərbıe urpaqtardy baýyrmaldyqqa, bereke-birlikke, tatýlyq- qa jetelep, adamdardy, tasbaýyrlyqtan, raqymsyzdyqtan, qatigez- dikten aryltyp, adamdyq súıis penshilikti arttyrady.
6. Qolda bardyń qadirin bilý
Qasyńdaǵy, aýyl-aımaǵyńdaǵy úlgi-taǵylym, óner-bilimde ózińnen moıny ozyq adamdardy qadirleı bil. Olarǵa qurmetpen qara. Bilimdi adamdar men uly adamdardyń óte eleýsiz, qarapaıym bolatynyn umytpa. Eshqashan da olardy: «keshe menimen birge júrgen, birge turǵan, ataq-abyroıy men mal-dúnıesi maǵan jetpeıtin» dep olardyń danalyǵyn, tapqyrlyǵyn, ıgiligin kórgende kórmeske salma, qyzǵanshaqtyqqa, kúnshildikke boı aldyrma. «Qolda barda altynnyń qadiri joq, qoldan shyǵyp ketken soń ókindim-aı!» dep ókinip qalýdan saqtan.
«Barynda para-para, joǵynda júzi qara» degenniń aıaǵyn qushpa. Qolyńda bir jarmaq bolsa da shúkirlik qyl. Sonyń ózin sheksiz baılyqqa balap únemdep, qadirlep istetseń, sonyń ózi nysapsyz ben to- ıymsyzdyń sheksiz baılyǵynan məndi bolady. Qolda mal-dúnıe bolsa, «bolǵan-tolǵan degen osy» dep albaty shashyp, orynsyz jumsap ysyrap qylma. Mal-dúnıeni únemdep jumsa. «Únemshildik – baılyqtyń jartysy» degen danalyqty este berik saqta.
«Qolda bardyń qadirin bilý» degendik urpaqtardy óner-ǵylymdy qadirleýge; ónerli, bilimdi adamdardy qurmetteýge; uqypty, únemshil bolýǵa; mal-dúnıeni óner-ǵylym jolyna jumsaýǵa jeteleıdi. Jaǵympazdyqtan, mal-dúnıege boı uryp, baılar men shen-shekpendilerge tabynýshylyqtan tyıyp, bıik óner jolyn qýýǵa, qolda bardy qadirleýge, kishipeıil, ədepti, ıbaly bolýǵa, nysapty, toıymdy bolýǵa baýlıdy.
Aıyp NÚSIPOQASULY
