QAZAQTYŃ AQPAN AIY

Sóz tórkini

Etımologııalyq máni

"Aqpan" sózi Etımologııalyq turǵydan birneshe túsindirýge ıe. Eń keń taraǵan nusqa boıynsha, "Aqpan" sózi "Aq yqpa" nemese "aq basqyn" sózderinen shyqqan. Bul sózder qazaq tilinde qystyń qatal tabıǵatyn, ásirese aıazdy jáne borandy kezeńderin sıpattaıdy. "Aq" sózi "qar" nemese "aq tústi" bildirse, "yqpa" jáne "basqyn" degen sózder qatty boran nemese daýyl degen maǵynany bildiredi. Osylaısha, "Aqpan" sózi tabıǵattyń qystaǵy aýyr jaǵdaılaryn beıneleıtin uǵym retinde qalyptasqan.

Sózdiktegi uǵymy

Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde "Aqpan" sózi kelesi túrde túsindiriledi.

1. Aıdyń ataýy: Aqpan — Grıgorıan kúntizbesindegi jyldyń ekinshi aıy. Qazaq halqynyń dástúrli kúntizbesinde aqpan aıy qystyń sońǵy jáne eń qatal kezeńderiniń biri bolyp sanalady.

2. Tabıǵı qubylys: Aqpan aıynyń ataýy qystyń qatal tabıǵatymen tyǵyz baılanysty. Bul aıda aýa raıy ádette óte sýyq bolyp, borandar men qarly daýyldar jıi baıqalady. Bul tabıǵı qubylystardyń barlyǵy "Aqpan" ataýymen baılanystyrylǵan.

3. Kúntizbedegi orny: Aqpan aıy qańtardan keıin, naýryzdan buryn keledi. Qazaq halqy bul aıdy maldyń qysqy azyǵyn saqtap qalý jáne tabıǵattyń eń qatal jaǵdaılaryna daıyndalý kezeńi retinde erekshe eskergen. Etımologııalyq turǵydan "Aqpan" ataýy qazaq halqynyń tabıǵatpen tyǵyz baılanysynyń jáne olardyń tabıǵat qubylystaryna sáıkes ómir súrý daǵdylarynyń kórinisi bolyp tabylady.

Aqpan aıynyń tarıhy

Aqpan — qazirgi Grıgorıan kúntizbesindegi ekinshi aı, bul aıdyń ataýy qazaqsha "Aqpan" dep atalady. Qazaq halqynyń azamattyq kúntizbesindegi 12-aı retinde esepteledi. Bul aı qańtardan keıin, naýryzdan buryn keledi jáne 30 kúndi quraıdy. Aqpan aıynyń ataýy "Aq yqpa" nemese "aq basqyn" sózinen shyqqan degen boljam bar, bul ataýlar qystyń qatal, qarly-borandy kezeńin sıpattaıdy. Osylaısha, aýa raıynyń qatań bolýyna baılanysty "aq basqyn" men "aq yqpa" eki aǵaıyndy dep te aıtylǵan. Aqpan aıy — qystyń eń sýyq kezeńderiniń biri, sondyqtan bul aıdy ejelgi túrkiler "Kichik aı" dep atasa, hakastar "Kichik qyrlas aı" dep ataıdy.

Aqpan aıyndaǵy amaldar

Aqpan aıy qazaq halqynyń turmysynda erekshe mańyzǵa ıe. Bul aıda halyq túrli yrymdar men dástúrlerdi saqtap kelgen. Sonyń biri — "aqpan amaly”. Aqpan — aqpannyń basyna qaraı keletin, qystyń sońǵy kúshin kórsetetin borandy kezeń. Bul ýaqytta aýa raıy kúrt ózgerip, qatty aıaz nemese boran soǵýy múmkin. Halyq osy amal kezinde saqtyq sharalaryn qoldanyp, maldy aman saqtaý úshin arnaıy daıyndyqtar júrgizgen.

Aqpan aıy qazaq halqynyń turmysynda erekshe oryn alady. Bul aıda tabıǵattyń qatal minezi aıqyn kórinis tabady, jáne osy kezeńde aýa raıynyń ózgerisine baılanysty birneshe amaldar bar. Aqpan aıynda eki negizgi amal júredi: "aqpan amaly" jáne "toqpan" nemese "taqpan" amaly.

Qazaq esepshileri aqpan aıynda kiretin eki amaldyń ýaqytyn óte jaqsy meńgergen. Amal kirerden kóp ilgeri kúnniń qatty sýytyp, qalyń qarjaýatynyn malshylar qaýymyna eskertip, aıazdy, qarly, borandy apattardan saq bolyp, saqtyq sharalardy aldyn ala jasaýdy esketip otyratyn bolǵan. Ol kezdegi halyq arasyndaǵy aýa raıyn boljaıtyn esepshiler, dál qazirgi kezdegi aýa raıyn zertteıtin ǵylmı ortaqylqtardyń qyzmetin sodar atqarǵan. Tipti báren keremeti ol emepshilerdiń aıtqan boljamdary aınvmaı kelip, sonyń nátıjesinde mal men bas apatqa ushyramaı aman qalyp otyrǵan.

Mine sol dana esepshilerdiń ár jyly, ár aıda, ár aptada, ár kúnde bolatyn jáne kiretin amal kúnderin aıtyp óteıik.

. Aqpan amaly (9-16 aqpan) aralyynda bolady.

. Aqpannyń 9-16 aralyǵynda "aqpan amaly" bastalady. Bul kezeńde aýa raıy kúrt ózgerip, qatty aıazdar men qarly borandar bolýy múmkin. "Aqpan amaly" kezinde kún kúrt sýyp, aıazdar kúsheıedi, keıbir aımaqtarda qar jaýyp, boran soǵady. Bul amaldyń ereksheligi — onyń qatal tabıǵı jaǵdaılarǵa ákelip soǵýy. Sondyqtan, qazaqtar bul kúnderi saqtyq sharalaryn qoldanyp, maldy qorǵaýǵa erekshe kóńil bólgen. Aqpan amaly mal men basqa qaýipti kúnder retinde sanalady.

. Aqpannyń 19-26 aralyǵynda "toqpan" nemese "taqpan" amaly kiredi. Bul amal kezinde de aýa raıy buzylyp, kún qatty aıazdy bolady jáne qalyń qar jaýady. Toqpan amalynyń ataýy da osy kezeńdegi aýa raıynyń kúrdeliligine baılanysty. Toqpan amaly — qystyń sońǵy, biraq eń aýyr kezeńderiniń biri. Osy kezeńde kúnniń sýyqtyǵynan malǵa erekshe kútim qajet bolady, sebebi bul amaldyń kúnderi tabıǵattyń synaqtarynan aman qalý úshin barynsha daıyn bolý kerek.

Amal kúnderine qatysty qazaqtyń ómir salty

Aqpan aıyndaǵy amaldar qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde úlken ról atqarǵan. Qystyń qatal kezeńderin durys boljap, soǵan sáıkes áreket etý sharýashylyqtyń amandyǵyn qamtamasyz etetin mańyzdy sharttardyń biri bolǵan. Sondyqtan, aqpan amaly men toqpan amaly kezindegi tabıǵattyń minezine qarap, halyq aldyn ala saqtyq sharalaryn qabyldap, maldy barynsha qorǵaýǵa tyrysqan. Ózderi de alys sapar alyp, jolýshy júrmegen, uzaq jerlerge qydyryp barýǵa tyıym salǵan. Úıde sekseýildiń shoǵyn qyzdyryp, qystyq súrilerin jesip, jaqyn turatyn kórshiler birin-biri qonaqqa shaqyryp, áńgime dúkenin quryp ár kúngi keshti kerimsal etip ótkizgen.

Aqpan aıyndaǵy osy amaldar qazaq halqynyń tabıǵatpen etene ómir súrýiniń, tabıǵat qubylystaryn muqııat baqylaýynyń aıqyn kórinisi bolyp tabylady.

Aqpan aıyna qatysty maqal-mátelder

Qazaq halqy aqpan aıyna qatysty kóptegen maqal-mátelder aıtqan. Bul maqal-mátelder halyqtyń ómir súrý saltyn, tabıǵatpen úılesimdilikti jáne tabıǵattyń qatal jaǵdaılaryn beıneleıdi. Mysaly:

1. Aqpan aqyryp keledi,

Qar-boranyn shaqyryp keledi.

2. Aqpan aıy - sýyqqa qurǵan qaqpan aıy.

3. Aqpannan aman qalǵan,

Búkil qystan aman qalady.

4. Aqpan - qurýly jatqan qaqpan.

5. Aqpan – qystyń kári qasqyry.

6. Aqpan – aıaz ben borannyń serigi.

7. Aqpan kelse, maldy qorala,

Kóktem kelse kókti saǵala.

Aqpan aıy qazaq halqy úshin qystyń sońǵy, biraq eń qatal kezeńi retinde erekshe mańyzǵa ıe. Bul aıdyń ataýy men oǵan qatysty dástúrler men yrymdar halyqtyń tabıǵatpen tyǵyz baılanysyn jáne sol baılanysqa degen qurmetin kórsetedi. Aqpan aıyndaǵy "aqpan" jáne”taqpan”amaly men osy aıǵa qatysty maqal-mátelder halyqtyń ómirlik tájirıbesiniń kórinisi bolyp tabylady.

Aqpan aıyna qatysty erekshe uǵymdar men dástúrler qazaq halqynyń ómir salty men tabıǵatpen tyǵyz baılanysyn beıneleıdi. Qazaqtar tabıǵattyń árbir qubylysyn muqııat baqylap, soǵan sáıkes yrymdar men dástúrler qalyptastyrǵan. Aqpan aıy qystyń eń qatal kezeńi bolǵandyqtan, bul aıda tabıǵattyń qatań minezine beıimdelý mańyzdy bolǵan. Osy sebepti "aqpan" sóziniń shyǵý tegi de tabıǵattyń qatal jaǵdaılaryn sıpattaıtyn "aq yqpa" nemese "aq basqyn" sózderinen paıda bolǵan túsniýge bolady.

Musylman kún tizbesinde

Musylman kúntizbesinde aqpan aıy kóbinese ıslamdyq aılardyń birine týra keledi, biraq onyń naqty qaı aıǵa sáıkes kelýi jyl saıyn ózgerip otyrady. Bul ózgeris ıslamdyq aılardyń aı tsıklymen (ıaǵnı, aıdyń fazalaryna negizdelgen) esepteletindikten bolady. Musylman kúntizbesindegi aılar 29 nemese 30 kúnnen turady, al olardyń reti grıgorıan kúntizbesine qatysty ár jyl saıyn jyljyp otyrady. Sonymen qatar, árbir ıslamdyq aıdyń óz dástúrleri men erekshe kúnderi bar. Mysaly, **Rájáb** aıy qasıetti aılardyń biri bolyp tabylady jáne aqpan aıyna jıi týra kelýi múmkin. Bul aıda musylmandar erekshe ǵıbadattardy oryndaıdy, kúnálardan tazalaný, sadaqa berý, oraza ustaý sııaqty ıgi isterdi kóbeıtedi. Basqa da aılarda arnaıy merekeler, kúnder nemese ǵıbadattar bolýy múmkin, mysaly, Ramazan aıy (oraza ustaý) nemese Mýharram aıy (Jańa jyl jáne Ashýra kúni).

Aqpan aıy qaı musylman aıyna týra keletinin jáne sol aıdaǵy dástúrlerdi naqty bilý úshin sol jyldyń musylman kúntizbesin teksergen jón.

 Bolat BOPAIULY