QAZAQTYŃ AÝGERShILIK SALTY

13 jeltoqsan 2024 468 0
Оqý rejımi

Sóz tórkini

Etımologııalyq máni

Aýgershilik sózi - qazaq tilinde «aý» jáne «-ger», «-lik» jurnaqtarynan quralǵan. «Aý» sózi balyq aýlaýǵa arnalǵan quraldy bildirse, «-ger» jáne «-lik» jurnaqtary osy quraldardy paıdalanatyn kásipti nemese qyzmetti bildiredi. Sondyqtan, «aýgershilik» degenimiz – aý, tor, tuzaq sekildi quraldardy qoldaný arqyly ań nemese qus aýlaýdy kásip etýdi bildiredi.

Sózdiktegi uǵymy

. Aý: Balyq ustaıtyn úlken súzgi ne sýy aǵyp, balyq toqtap qalatyn tesik tor.

. Aýshy: Aý quryp, balyq aýlaýdy kásip etýshi adam.

. Tor: Qus ustaýǵa arnalǵan tuzaq ne tesik tor.

. Torshy**: Tor quryp, qus aýlaýdy kásip etýshi adam.

. Tuzaq: Ilmekpen jasalǵan, qustyń moıyny men aıaǵynan ilinip ustap qalatyn qural.

. Aýgershilik: Aý, tor, tuzaq sekildi quraldardy paıdalanyp, ań men qus aýlaýdy kásip etý. Bul kásipti meńgergen adamdy «aýgershi» dep ataıdy.

Aýgershilik sóziniń aýyspaly maǵynada qoldanylýy

Aýgershilik sózi aý jáne ań aýlaý quraldaryn qoldaný arqyly kásip etýdi bildiredi. Bul kásip túri qoǵamdaǵy belgili bir adamdar tobyna tán jáne olardyń dástúrli kásibin kórsetedi. Aýgershilik – bul aý, tor, tuzaq sııaqty quraldardy paıdalanyp, ań men qusty aýlaýdy kásip etýdiń tarıhı, mádenı jáne áleýmettik turǵydan mańyzdy ekenin kórsetedi.

"Aý qurý" tirkesiniń aýyspaly maǵynasy – bireýdi aldap-arbaý, qýlyq-sumdyqpen tuzaqqa túsirý degendi bildiredi. Bul tirkes naqty maǵynasynda balyq nemese ań aýlaýǵa arnalǵan aý qursa, aýyspaly maǵynasynda adamdy qýlyqpen, aılakerlikpen tuzaqqa túsirýdi, qapy qaldyrýdy beıneleıdi. Mysaly, bireýdiń senimine kirip, ony qatelesýge ıtermeleıtin áreketterdi "aý qurý" dep ataýǵa bolady.

Qoǵamdaǵy qylmyskerlerdi aý ne tor qurý arqyly qolǵa túsirý – bul qylmyskerlerdi aılakerlik ádistermen ustaýdy, olardyń zańsyz áreketterin toqtatýdy jáne qoǵamda tártipti jaqsartýdy bildiredi. Mundaı tásilder polıtsııa men quqyq qorǵaý organdarynyń qylmyskerlerdi ustap, olardyń qylmystyq áreketteriniń aldyn alý úshin qoldanatyn arnaıy strategııalary men operatsııalaryn qamtıdy.

Qylmyskerge aý qurý

1. Jasyryn operatsııalar: Quqyq qorǵaý organdary qylmyskerlerdiń senimine kirip, olardyń zańsyz áreketterin anyqtaý úshin jasyryn agentterdi qoldanýy múmkin. Bul "aý qurý" tásiline uqsas.

2. Qaqpan ornatý: Polıtsııa arnaıy operatsııalar uıymdastyryp, qylmyskerlerdi qaqpanǵa túsirý úshin jalǵan satyp alýlar nemese kelisimder uıymdastyrýy múmkin. Bul "tor qurý" tásiline uqsas.

Maqsaty

Mundaı ádister qylmyskerlerdi ustap, zań buzýshylyqtardy anyqtap, qylmystyq áreketterdi toqtatýǵa baǵyttalǵan. Bul qoǵamda qaýipsizdikti arttyryp, azamattardyń beıbit ómir súrýine yqpal etedi. Qoǵamdyq tártipti jaqsartý arqyly quqyq qorǵaý organdary qoǵamnyń turaqtylyǵy men tynyshtyǵyn qamtamasyz etedi.

Aýgershilik saltynyń yrymdyq máni

Aýgershilik saltynyń yrymdyq máni ań aýlaý men qus aýlaýǵa baılanysty. Bul salt boıynsha ańshylyqtyń belgili bir erejeleri men tyıymdary bar, jáne olardy buzý úlken jamandyqqa ákeledi dep senilgen. Mysaly, aqqýdy, saralaqazdy, býaz ańdy, jalǵyz syńar ańdy, úkini, kepterdi, qarylǵashty jáne basqa da belgili bir janýarlardy nemese qustardy aýlaýǵa tyıym salynǵan.

Qazaq halqynyń ańshylyq dástúrlerinde erekshe oryn alatyn mańyzdy yrym. Kóktemde, ańdardyń tóldeý mezgilinde ań aýlaý qatań túrde tyıym salynǵan. Bul tyıymnyń negizinde ań kıesi, ıaǵnı tabıǵat rýhtarynyń qaharyna ushyraý degen senim jatyr. Eger osy mezgilde ań aýlaıtyn bolsa, ań kıesi urady, ıaǵnı túrli jamandyqtar men baqytsyzdyqtarǵa tap bolady dep sengen.

Bul yrymnyń maqsaty tabıǵattyń tepe-teńdigin saqtaý jáne janýarlardyń urpaǵyn qorǵaý bolǵan. Ańdardyń jas tólin qorǵaý arqyly qazaq halqy tabıǵatpen úılesimdi ómir súrip, Ekologııalyq tepe-teńdikti saqtaýǵa tyrysqan. Mundaı dástúrler men tyıymdar qazaq halqynyń tabıǵatqa degen qurmetin jáne janýarlar dúnıesin saqtap qalýǵa degen umtylysyn kórsetedi.

Aqqýdy aýlaǵa tyıym

Aqqý - qasıetti qus bolyp sanalady, ony óltirý úlken kúná dep eseptelgen. Aqqýdy atý nemese ustaý baqytsyzdyq pen jamandyq alyp keledi degen senim bolǵan.

Saralaqazdy aýlaýǵa tyıym

Saralaqaz - ádette tabıǵatqa úılesimdilik sımvoly retinde qaralǵan. Olardy aýlaýǵa bolmaıdy, sebebi bul tabıǵat zańdaryn buzý dep sanalǵan.

Býaz ańdardy aýlaýǵa tyıym

Býaz ań - urpaǵyn kútip júrgen janýarlardy óltirý úlken kúná dep esepteledi. Mundaı áreket tabıǵattyń tepe-teńdigin buzady dep senilgen.

Jalǵyz syńar ańdy aýlaǵa tyıym

Jalǵyz syńar ań - eger ańnyń juby joq bolsa, ony aýlaýǵa bolmaıdy. Bul onyń jubyn izdep tabý múmkindigine kedergi keltirý dep sanalǵan.

Úkini aýlaýǵa tyıym

Úki - úkini óltirý nemese aýlaý da jamandyqqa alyp keledi degen senim bolǵan. Úki aqyldy, qasıetti qus dep sanalǵan.

Kepterdi aýlaýǵa tyıym

Kepter - beıbitshilik pen mahabbattyń sımvoly retinde qaralǵan. Olardy aýlaý da durys emes dep eseptelgen.

Qarylǵashty aýlaýǵa tyıym

Qarylǵash - bul qus úıdiń qamqorshysy, jaqsy jańalyqtyń habarshysy retinde qaralǵan. Olardy aýlaý nemese óltirý jamandyqqa alyp keledi dep senilgen.

Bul yrymdar qazaq halqynyń tabıǵatpen úılesimdi ómir súrýine jáne janýarlar men qustardyń saqtalýyna kómektesken.

Imlamdaǵy ań aýlaý erejeleri

Islam dininde ań aýlaý belgili bir erejeler men sharttarǵa saı júzege asýy tıis. Bul erejeler ańshylyqtyń Etıkalyq jáne sharıǵatqa sáıkes bolýyn qamtamasyz etedi. Islamdaǵy ań aýlaý erejeleri mynalar:

Nıet jáne maqsat

Ań aýlaý tek qana tamaq úshin jáne ómir súrý qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin júzege asyrylýy tıis. Oıyn-saýyq nemese zııan keltirý maqsatynda ań aýlaý tyıym salynǵan.

Ań aýlaý ádisi

Ań aýlaý quraldary men ádisteri sharıǵatqa saı bolýy tıis. Bul degenimiz ańdy tez ári azapsyz óltirýge arnalǵan quraldardy paıdalaný kerek. Quraldyń ótkir bolýy mańyzdy.

Bısmıllah aıtý

Ań aýlaý barysynda ańdy óltirmes buryn «Bısmılláh» (Allanyń atymen) aıtý qajet. Bul áreket ań aýlaý protsesiniń sharıǵatqa saı ekenin kórsetedi.

Quraldardyń talaptary

Eger ań sadaq nemese oqpen aýlanatyn bolsa, qural ótkir bolýy kerek. Al ıt nemese basqa úıretilgen janýarlardy paıdalaný jaǵdaıynda, olar ańdy ustap bergen kezde tiri bolýy tıis, jáne sol kezde de «Bısmılláh» aıtý kerek.

Ań aýlaýǵa ruqsat etilmegen ýaqyttar

Qajylyq jáne ýmra kezinde (ıhram jaǵdaıynda) ań aýlaýǵa tyıym salynǵan.

- Sondaı-aq, qasıetti aılarda (zýl-hıjja, mýharram, radjab, jáne zýl-qa'da) ań aýlaýǵa belgili bir shekteýler bolýy múmkin.

Zııan keltirý men artyq aýlaýǵa tyıym

Zııan keltiretin nemese artyq ań aýlaý sharıǵatqa qarsy. Bul tabıǵatty jáne janýarlar dúnıesin saqtaý maqsatyna sáıkes keledi.

Aýlaý sharttary

Ań aýlaǵan kezde janýardyń tolyq ólýin qamtamasyz etý kerek. Eger ań tiri qalyp, qolmen baýyzdaý múmkin bolsa, ony baýyzdaý qajet. Bul erejeler ańshylyqtyń adamgershilik jáne Etıkalyq negizde júzege asyrylýyn qamtamasyz etip, tabıǵatty qorǵaýǵa baǵyttalǵan.

 

 Bolat BOPAIULY

 

Pіkіrler Kіrý