QAZAQTYŃ AÝYRTPALYQTY KÓTERIS DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Aýyrtpalyq sózi qazaq tilinde «aýyr», «qıyn», «qunarsyz» degen maǵynalardy bildiredi. Bul sózdiń túbiri «aýyr» sózi, ol fızıkalyq nemese moraldyq qıyndyqty, salmaqty beıneleıdi. «Tpalyq» qosymshasy zat esim jasaıtyn jurnaq bolyp tabylady.
Kóteris sózi «kóterý», «jumyldyrý», «birlesý» degen maǵynalardy bildiredi. Bul sózdiń túbiri «kóter» etistigi, ol bir nárseni joǵary qaraı jyljytý, kóterý, qoldaý kórsetý maǵynalaryn qamtıdy. «Is» qosymshasy etistik negizindegi zat esim jasaıtyn jurnaq.
Etımologııalyq turǵydan alǵanda, «aýyrtpalyqty kóteris» degen tirkes «qıyndyqty birge kóterý», «qunarsyz jaǵdaıdy jaqsartý úshin birlesý» degen maǵynalardy bildiredi.
Sózdiktegi uǵymy
Aýyrtpalyqty kóteris – qazaq halqynyń qıyndyqtardy, aýyrtpalyqtardy, tabıǵı apattardy, soǵystardy jáne basqa da kúrdeli jaǵdaılardy birge jeńip shyǵý úshin birlesip áreket etý dástúri. Bul dástúrdiń maqsaty – qaýymnyń, aýyldyń, otbasynyń ál-aýqatyn jaqsartý, ortaq máseleni sheshýde árkimniń úlesin qosý, yntymaqtastyq pen birlikti nyǵaıtý. Mysaly:
Fızıkalyq aýyrtpalyqty kóteris: Maldy baýyzdaý, soǵym soıý, aýyr jumystardy birlesip oryndaý.
Moraldyq aýyrtpalyqty kóteris: Jaqynyn joǵaltqan otbasyǵa kóńil aıtý, rýhanı qoldaý kórsetý.
Áleýmettik aýyrtpalyqty kóteris: Asharshylyq, qýańshylyq kezderinde ortaq azyq-túlikpen bólisý, kómek kórsetý.
Sózdiktegi mysal:
Aýyrtpalyq: Qıyndyq, aýyr jaǵdaı. Mysaly, «aýyrtpalyqty jeńý».
Kóteris: Birlesip kóterý, qoldaý kórsetý. Mysaly, «aýyldyń kóterisi» Aýyrtpalyqty kóteris dástúri qazaq halqynyń birlik pen yntymaqtastyqty saqtap, qıyndyqtardy jeńip shyǵýdaǵy ómir súrý saltynyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady.
Aýyrtpalyq uǵymynyń fýnktsııasy
Aýyrtpalyq - úlken aýlardy shapqan kezde olardy teńiz túbine qaraı batyryp ustap turatyn ár súreniń aralaǵyna salynatyn árqaısysy 1-3 kg shamasyndaǵy tastar. Bul quraldyń fýnktsııasy qaltqylar men álgi tastardyń ortasynda ornalasqan birneshe bólikterden turatyn árqaısysy 15-20 qulash shamasyndaǵy súre dep atalatyn aýdyń bóliginiń yǵyp ketpeýin qamtamasyz etý.
Qazaq dalasyndaǵy aýyrtpalyqty kóteris dástúri
Aýyrtpalyqty kóteris dástúri: Qazaq halqynyń ómir súrý saltynyń mańyzdy Elementteriniń biri bolyp tabylady. Aýyrtpalyq qazaq halqynyń kúrdeli máselelerdi birlese sheship, qıyndyqtardy jeńýge tyrysýyn bildiredi. Bul dástúr boıynsha, árbir adam ortaq máseleni sheshýde óz úlesin qosyp, qaýymnyń jalpy ál-aýqatyn jaqsartýǵa atsalysady.
Aýyrtpalyqty kóteris dástúriniń tarıhı tamyry
Aýyrtpalyqty kóteris dástúriniń tamyry tereńde jatyr. Bul dástúr qazaq halqynyń tabıǵı apattar, jaýgershilik, asharshylyq sııaqty qıyndyqtardy jeńip shyǵýda birlikti saqtaýynyń sımvoly bolyp tabylady. Tarıhı derekter boıynsha, qazaqtar úlken qıyndyqtardy jeńip shyǵýda árdaıym bir-birine qoldaý kórsetken.
Qazirgi qoǵamda aýyrtpalyqty kóteris dástúriniń mańyzy
Qazirgi zamanda da aýyrtpalyqty kóteris dástúri ózektiligin joǵaltqan joq. Qoǵamdaǵy áleýmettik, Ekonomıkalyq qıyndyqtardy sheshýde, bir-birine qoldaý kórsetip, yntymaqtastyq pen birlikti nyǵaıtý mańyzdy. Aýyrtpalyqty kóteris dástúri arqyly qoǵamnyń birtutastyǵy men jalpy ál-aýqatyn jaqsartý jolyndaǵy árbir adamnyń úlesi baǵalanady.
Túıin
Aýyrtpalyq tek qana teńiz túbine batyrylatyn tastar ǵana emes, sonymen qatar qazaq halqynyń birlik pen yntymaqtastyqty ustaný dástúriniń mańyzdy sımvoly. Bul dástúr árqashan qazaqtardyń ómir súrý saltynyń ajyramas bóligi bolyp qalyp, búgingi kúnge deıin óz mańyzdylyǵyn saqtap keledi.
Tarıhtaǵy aýyrtpalyqty kóterisýdi uıymdastyrǵan tulǵalar
Aýyrtpalyqty kóteris dástúrin ustanǵan qazaqtyń tarıhı tulǵalary men kóshbasshylary eldiń birligin saqtap, qıyndyqtardy jeńip shyǵýda úlken ról atqarǵan. Bul bólimde tabıǵı apattar, soǵys, jaýgershilik zamandardaǵy jáne jeke adam, jeke otbasy ne aýylǵa túsken aýyrtpalyqtardy qalaı jeńgeni týraly jandy mysaldar keltiriledi.
Ábilqaıyr hannyń uıymdastyrýy
Ábilqaıyr han- XVIII ǵasyrdyń basynda jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy qazaq halqynyń birligin qamtamasyz etken kóshbasshy. 1726 jyly Ábilqaıyr hannyń bastamasymen Bulanty-Bileýti shaıqasynda qazaq halqynyń úsh júzi birigip, jońǵarlarǵa qarsy turdy. Bul oqıǵa aýyrtpalyqty kóteris dástúriniń jarqyn mysaly bolyp tabylady. Ábilqaıyr hannyń basshylyǵymen halyq jaýǵa qarsy birlesip, jeńiske jetti.
Abylaı hannyń uıymdastyrýy
Abylaı han - XVIII ǵasyrdyń ortasynda jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy qazaq halqynyń birigýin uıymdastyrǵan kórnekti tulǵa. Abylaı hannyń basshylyǵymen halyq jońǵarlarǵa qarsy kúreste birlesip, elin qorǵady. Ol óz zamanynyń qıynshylyqtaryn jeńip shyǵýda halyqtyń birligin saqtap, aýyrtpalyqty kóteris dástúrin ustanǵan.
Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń uıymdastyrýy
Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly - XIX ǵasyrdyń ortasynda qazaq halqynyń aýyrtpalyǵyn jeńip shyǵýda úlken ról atqarǵan tulǵa. Qurmanǵazynyń kúıleri halyqty rýhtandyryp, qıyndyqtardy jeńýge jigerlendirdi. Onyń "Adaı", "Kishkentaı", "Saryarqa" sııaqty kúıleri qazaq halqynyń aýyrtpalyqtardy jeńip shyǵýdaǵy kúshin, birligin beıneleıdi.
Mańǵystaý apatynda kómek uıymdastyrý
Esenǵalı Qonaıuly - XX ǵasyrdyń basynda Mańǵystaý apatynda halyqqa kómek kórsetken tulǵa. 1928 jyly Mańǵystaý óńirinde qatty qurǵaqshylyq bolyp, mal sharýashylyǵy aýyrtpalyqqa ushyrady. Esenǵalı Qonaıulynyń basshylyǵymen halyq birlesip, kómek uıymdastyryp, ashtyq pen aýrýdy jeńip shyqty.
Jeke otbasylardyń aýyrtpalyqty kóteris dástúri
Jeke otbasy deńgeıinde de aýyrtpalyqty kóteris dástúri saqtalǵan. Mysaly, 1930 jyldary oryn alǵan asharshylyq kezinde kóptegen qazaq otbasylary bir-birine qoldaý kórsetip, azyq-túlikpen bólisip, aýyrtpalyqty birge kóterdi. Bul dástúr urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, búgingi kúnge deıin saqtalǵan.
Aýyldardyń aýyrtpalyqty kóteris dástúri
Aýyldardyń aýyrtpalyqty kóteris dástúri de erekshe mańyzǵa ıe. Mysaly, 1941-1945 jyldary Uly Otan soǵysy kezinde aýyldar bir-birine qoldaý kórsetip, azyq-túlikpen, kıimmen bólisip, soǵystaǵy jaýyngerlerdiń otbasylaryna kómektesti. Bul dástúr aýyldardyń birligin nyǵaıtyp, qıyndyqtardy jeńip shyǵýǵa múmkindik berdi.
Aýyrtpalyqty kóteris dástúri qazaq halqynyń ómir saltynyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Bul dástúr arqyly halyq bir-birine qoldaý kórsetip, qıyndyqtardy jeńip shyǵýda úlken ról atqarǵan. Tarıhtaǵy kórnekti tulǵalar men kóshbasshylardyń, jeke otbasy men aýyldardyń mysaldary bul dástúrdiń mańyzdylyǵyn dáleldeıdi.
Islamdaǵy "aýyrtpalyqty kóteris" dástúriniń máni
Islam dininde aýyrtpalyqty kóteris dástúri mańyzdy oryn alady. Bul uǵym Quran men hadısterde kórinis tapqan jáne musylman qaýymynyń ómir súrý saltynyń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Islamda bul uǵymnyń birneshe aspektileri bar:
Birlik pen yntymaqtastyq
Islam musylmandardy birlikke, yntymaqtastyqqa jáne bir-birine kómek kórsetýge shaqyrady. Quranda Alla Taǵala bylaı deıdi:
"Jaqsylyq pen taqýalyqta bir-birińe kómektesińder, biraq kúná men dushpandyqta kómektespeńder. Alladan qorqyńdar, kúdiksiz Alla qatal jazalaýshy" (Quran, 5:2).
Aýyrtpalyqty jeńildetý
Islam dininde bir-birine kómektesý, aýyrtpalyqty jeńildetý mańyzdy mindetteriniń biri bolyp sanalady. Musylman adam qıyndyqqa tap bolǵan baýyryna qoldaý kórsetýi tıis. Paıǵambarymyz Muhammed (s.a.ý.) hadısterinde bylaı degen:
"Kimde-kim múminniń dúnıedegi bir qaıǵy-qasiretin jeńildetse, Alla oǵan qııamet kúni qaıǵy-qasiretti jeńildetedi"** (Sahıh Mýslım).
Qaıyrymdylyq pen sadaqa
Islamda sadaqa berý, qaıyrymdylyq jasaý úlken saýapqa ıe. Musylmandardyń bir-birine kómek kórsetýi, qaıyr-sadaqa berýi – aýyrtpalyqty jeńildetýdiń bir tásili. Sadaqa berý arqyly musylmandar ózderiniń múlkin tazalaıdy, sondaı-aq qoǵamdaǵy kedeı-kepshikke, muqtajdarǵa kómektesedi.
"Sender jaqsy kórgen nárselerińdi (Alla jolyna) jumsamaıynsha ıgilikke jetpeısińder" (Quran, 3:92).
Sabyr men tózimdilik
Aýyrtpalyqtar men qıyndyqtar kezinde sabyr saqtaý, Allaǵa táýekel etý – ıslamnyń negizgi qaǵıdalarynyń biri. Qıyndyqtar Allanyń synaǵy bolyp tabylady, sondyqtan musylmandar sabyr saqtap, Allaǵa táýekel etýi tıis.
"Eger sabyr saqtasańdar jáne Alladan qoryqsańdar, sózsiz bul úlken isterden bolady" (Quran, 3:186).
Ortaq máselelerdi sheshý
Musylmandardyń birligi ortaq máselelerdi sheshýge, aýyrtpalyqtardy birge kóterýge múmkindik beredi. Meshitter, qaıyrymdylyq uıymdary, musylman qaýymdastyqtary muqtajdarǵa kómek kórsetý úshin birlesip jumys isteıdi.
Islamdaǵy aýyrtpalyqty kóteris dástúri musylmandardyń bir-birine kómek kórsetýge, yntymaqtastyqqa, qaıyrymdylyqqa jáne sabyrlylyqqa shaqyrady. Bul dástúr musylman qaýymynyń birligin nyǵaıtyp, ortaq qıyndyqtardy jeńýge baǵyttalǵan.
Bolat BOPAIULY
