QAZAQTYŃ AÝJAR AITÝ DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
Etımologııalyq turǵydan alǵanda, "aýjar" sózi eki bólikten turady: "aý" jáne "jar."
1. "Aý" – ejelgi túrki tilderinde bul sóz shaqyrýdy, úndep aıtýdy bildiredi. Bul sózdiń túbiri "aý" nemese "aýlaý" sózderimen baılanysty bolýy múmkin, olar ádette bireýdi nemese bir nárseni shaqyrýdy bildiredi.
2. "Jar" – qazaq tilinde bul sóz birneshe maǵynaǵa ıe. Eń keń taralǵan maǵynalarynyń biri – "jar" sóziniń "dos," "súıikti," "jarty" degen maǵynalary bar. Sonymen qatar, "jar" sózi "jarııalaý," "jar salý" maǵynasynda da qoldanylady, ıaǵnı, jarııa túrde aıtý, shaqyrý.
Sózdik uǵymy
Aýjar – qyz uzatý kezinde aıtylatyn qoshtasý jyry, syńsý. Bul óleń túri qazaq halqynyń ulttyq salt-dástúriniń bir bóligi bolyp tabylady jáne qyzdyń týǵan úıimen, ata-anasymen, týystarymen qoshtasýyn bildiredi.
Aýjardyń maǵynalary
1. Qoshtasý jyry – Aýjar uzatylyp bara jatqan qyzdyń týǵan-týystarymen, ata-anasymen qoshtasý sátinde aıtylatyn óleńder. Bul jyrlarda qyzdyń jańa ómirge qadam basýy, ata-anasyna, týǵan jerine degen qımastyq sezimderi beınelenedi.
2. Qımastyq pen qýanysh – Aýjar tek qana qoshtasýdy bildirmeıdi, ol sonymen qatar jańa ómirge degen qýanysh pen qımastyq sezimin de qamtıdy. Bul jyrlarda qyzdyń jańa otbasyna, jańa ómirge degen tilek-nıetteri aıtylady.
3. Ulttyq tárbıe – Aýjardyń árbir joly, árbir áýeni qazaq halqynyń ulttyq tárbıesiniń, mádenıetiniń kórinisi bolyp tabylady. Bul óleńder arqyly úlkender jas urpaqqa ómirlik tálim-tárbıe beredi.
Aýjar – qazaq halqynyń mádenıeti men dástúriniń ajyramas bóligi. Onyń Etımologııalyq máni "shaqyrý" jáne "jarııalaý" uǵymdarymen baılanysty bolsa, sózdik uǵymy qyzdyń jańa ómirge qadam basýyndaǵy qoshtasý jyry retinde qoldanylady. Aýjar arqyly qazaq halqynyń ulttyq qundylyqtary, tárbıesi men mádenıeti urpaqtan-urpaqqa jetkizilip keledi.
Aýjar - qyz uzatý toıyndaǵy jón-joralǵy
Aýjar – qyz uzatý toıynda jón-joralǵylar aıaqtalyp, qyz attanar kezde aıtylatyn óleń túri. Bul óleńderde qyz uzatý sátindegi qımastyq sezimderi jáne qýanysh belgisi kórinis tabady. Álbette qyz aýjaraıtyp jylap qoshtasqanymen, onyń máni qaıǵy emes, kerisinshe qımastyq pen qýanyshtyń belgisi bolady.
Aý-jar- qyzdyń syńsýy
Aý-jar – qyzdyń syńsýy, qoshtasý jyry, ulttyq tárbıe mektebiniń tamasha úlgisi. Altyn uıadan, týǵan el-jurttan bóliný, jat bosaǵa attaý ońaı is emes. Osy sátte qyz aýjar aıtyp, qoshtasady. Tájirıbeli de tárbıeli halyq bul sátterdi jylaı da kúle júrip, án, jyr túrinde sheberlikpen úılestirip jasaı bilgen.
Qımastyq pen qýanysh
Qyz jylap qoshtasqanmen, bul qaıǵy emes, qýanysh, qımastyq sátiniń belgisi. Degenmen qyz aýylynyń qyzdary men jigitteriniń de qımastyq kóńilderi de kórinbeı qalmaıdy. Olar jar-jardan keıin de óleń jyrdy ústemeleı júrip, aıtys túrindegi aý-jardy bastaı jóneledi. Munda da izgi tilektestik, dostyq kóńil, jańa baqyt jolynda jaqsy nıet kórinedi.
Aýjardyń erekshelikteri
Aýjardyń sózi de, áni de kórkem, oınaqy aıtylady. Ol birese "Aý-jar," birese "Aı-aý," birese "Bıke-aý," birese "Úki-aý" dep te aıtyla beredi. Án men jyrdyń árbir jolynda qyzdyń týystarymen, dostarymen qoshtasýy, bolashaqqa qadam basýy, jańa ómirge attanýy sıpattalady.
Aýjar mysaly
Aýjar aıtý barysynda mynadaı óleń joldary kezdesedi:
Aý-jar:
Aý-jar, aý-jar, qyzdyń joly aý-jar,
Qyz uzatyp baramyz, aǵaıyndar, ý-aý-jar!
Altyn uıań, týǵan jeriń, qosh bolsyn,
Jat elge ketip baramyz, erinbeı.
Bul óleńde qyzdyń týǵan jerimen qoshtasýy, jat elge ketip bara jatqany sıpattalady. Qyzdyń altyn uıasy men týǵan jerine degen qımastyq sezimi kórinedi.Aýjar – qazaq halqynyń ulttyq dástúrleriniń bir bóligi, qyz uzatý toıynyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Bul óleńderde qımastyq, qýanysh, dostyq kóńil, jańa ómirge attaný sııaqty sezimder sheberlikpen beınelenedi. Aýjar arqyly halyq qyz uzatý salt-dástúrin kórkemdikpen jetkizedi.
Aýjar aıtýdyń máni
Aýjar aıtý dástúri qyzdyń jańa otbasyna, jańa ómirge qadam basýyna degen tilekpen qatar, onyń ata-anasy, baýyrlary jáne dostarymen qoshtasýyn da bildiredi. Bul óleńderde qyzdyń jańa otbasynda baqytty bolýyn, onyń jańa jurtta abyroıly bolýyn tileıdi. Aýjardyń ár jolynda meıirimdilik pen shynaıy tilek kórinis tabady.
Aýjardyń ánderi men jyrlary
Aýjardyń ánderi men jyrlarynyń ár túrliligi men kórkemdigi ony aıryqsha etedi. Máselen, keıbir aýjarlar baıaý, muńly áýenmen oryndalsa, basqalary kóńildi, shapshań áýenmen aıtylady. Bul óleńderde qyzdyń týǵan-týystaryna, jaqyndaryna arnap aıtatyn sózderi, jańa ómirge qadam basqandaǵy tilek-armanyn beıneleıdi.
Aýjardyń mańyzy
Aýjar tek qyzdyń jańa ómirge attanýynyń sımvoly ǵana emes, sonymen qatar, ulttyq tárbıeniń, halyqtyń danalyǵynyń kórinisi bolyp tabylady. Aýjar arqyly úlkender jas urpaqqa ómirlik tálim-tárbıe beredi. Bul dástúr qazaq halqynyń qundylyqtaryn, otbasylyq baılanystaryn, ulttyń birligin saqtaýǵa kómektesedi.
Qosymsha mysaldar
Aý-jar:
Aý-jar, aý-jar, súıgen jarym, qosh bol,
Qımastyqpen qoshtasamyn, janym, qosh bol.
Týǵan jerim, týǵan elim, qaldy artta,
Jańa ómir, jańa baqyt kútip tur alda.
Bul óleń joldary qyzdyń súıgen jarymen, týǵan jerimen qoshtasýyn jáne jańa ómirge degen qadam basýyn beıneleıdi.
Aýjardyń rýhanı máni
Aýjar tek án men jyr ǵana emes, ol rýhanı baılyqtyń, mádenı muranyń bir bóligi. Aýjar arqyly qazaq halqynyń rýhanı qundylyqtary, ulttyq tárbıesi urpaqtan-urpaqqa beriledi. Bul óleńder jas urpaqqa meıirimdilik, adaldyq, eńbekqorlyq, óz elin, jerin súıý syndy qasıetterdi darytady.
Aýjar Mysaly
Aý-jar:
Aı-aý, aý-jar, qyzym, seni uzatamyz,
Jańa ómir, jańa baqqa jol tartamyz.
Jat jurtta abyroıly bol, janym,
Týǵan elge, týǵan jerge sálem aıt.
Bul óleńde qyzdyń jańa ómirge attanýy, onyń jańa otbasynda abyroıly bolýy tilegi beınelengen. Qyzdyń týǵan eline, jerine degen saǵynyshy men qurmeti kórinis tapqan.
Aýjar – qyz uzatý toıynyń ajyramas bóligi, qazaq halqynyń mádenıetiniń, salt-dástúriniń kórkem kórinisi. Bul óleńder arqyly halyq óziniń ulttyq qundylyqtaryn, rýhanı baılyǵyn, tárbıesin urpaqqa jetkizedi. Aýjardyń ár joly, ár áýeni qazaqtyń baı mádenıetiniń bir bóligi bolyp tabylady.
Islamda aýjar aıtý joq
Islamda "aýjar" aıtý dástúri joq. Aýjar – qazaq halqynyń ulttyq dástúrleriniń bir bóligi, qyz uzatý toıyndaǵy qoshtasý jyry retinde belgili. Bul dástúr ıslam dinimen baılanysty emes jáne tek qazaq mádenıetiniń ereksheligi bolyp tabylady.
Islamda qyz uzatý nemese úılený rásimderi Quran men Súnnetke negizdelgen, onda úılený toılary men baılanysty rásimder týraly naqty erejeler bar. Mysaly, neke qııý (nıkah) rásiminde eki jaqtyń kelisimi, kýágerlerdiń qatysýy jáne máhr (qalyńmal) belgileý mańyzdy. Al aýjar aıtý dástúri qazaqtyń mádenı ereksheligi bolǵandyqtan, ol ıslamnyń rásimderi qataryna kirmeıdi.
Aýjar – qazaqtyń ulttyq dástúrleriniń bir bóligi, ıslam dininiń rásimderi men dástúrlerine tikeleı qatysy joq. Islamda neke qııý rásimderi Quran men Súnnetke negizdeledi, al aýjar aıtý qazaq mádenıetiniń ereksheligi bolyp tabylady.
Bolat BOPAIULY
