QAZAQTYŃ AIDAÝYL DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
«Aıdaýyl» sózi qazaq tilinde «aıdaý» jáne «yl» qosymshalarynan quralǵan. «Aıdaý» — «kólik júrgizý», «tasymaldaý», «qumdaǵy jáne shóldegi uzaq joldardy ótý» degen maǵynalardy bildiredi. Osydan, «aıdaýyl» — «tasymaldaýdy kúzetýmen aınalysatyn áskerı jasaq» degen maǵyna shyǵarylady. Bul termın qazaq qoǵamynda kólik quraldaryn, júk pen tutqyndardy qaýipsiz tasymaldaý, olardy qorǵaý jáne tártipti saqtaý úshin uıymdastyrylǵan arnaıy áskerı nemese qoǵamdyq topty bildiredi.
Sózdiktegi uǵymy
Qazaq sózdikterinde «aıdaýyl» sózi eki negizgi maǵynada qoldanylady:
1. Áskerı jasaq: Aıdaýyl — kólikti, júkti, tutqyndardy nemese qamalǵandardy kúzetý jáne alyp júrý maqsatynda
uıymdastyrylǵan áskerı komanda nemese bólimshe. Bul jasaqtar qaýipsizdikti qamtamasyz etip, tártipti saqtap, qajetti júk pen adamdardy belgilengen orynǵa qaýipsiz jetkizý úshin jaýapty boldy.
2. Teńiz jáne áskerı kontekst: Aıdaýyl teńizdegi nemese áskerı operatsııalardaǵy arnaıy qorǵaý júıesin bildiredi. Bul maǵynada aıdaýyl urys kemeleri men ushaqtarynyń tikeleı qorǵaýymen teńizde nemese áskerı Ekspedıtsııalarda birlese júrýdi qamtamasyz etetin kólik jáne kómekshi kemelerdi qamtıdy.
Aıdaýyldyń Etımologııasy men sózdiktegi anyqtamalary onyń qazaq qoǵamyndaǵy mańyzdy rólin jáne fýnktsııasyn kórsetedi, sonymen qatar tarıhı jáne mádenı kontekste paıdalanylýyn aıqyndaıdy.
Aıdaýyl — Qazaq dalasyndaǵy áskerı jasaq
Aıdaýyldyń áskerı maqsattary
Aıdaýyl — qazaq dalasynda kólikter men júkterdi, sondaı-aq tutqyndardy qaýipsiz jetkizý úshin uıymdastyrylǵan áskerı komanda nemese bólimshe. Aıdaýyldyń qyzmeti ásirese mańyzdy boldy, sebebi ol halyqtyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý, tártipti saqtaý jáne zańsyz áreketterdi aldyn alý maqsatynda jumys istedi. Mysaly, 18-ǵasyrdaǵy Qabanbaı batyrdyń áskerı joryqtarynda aıdaýyldyń róli erekshe boldy. Qabanbaı batyrdyń áskerleri jaýyngerlik saparlarda jáne el qorǵaýda aıdaýyl jasaqtaryn uıymdastyryp, qymbat baǵaly júkteri men tutqyndardy qaýipsiz tasymaldady.
Aıdaýyldyń qoǵamdyq róli
Aıdaýyl qazaq qoǵamynda qoǵamdyq tártipti qamtamasyz etý úshin mańyzdy boldy. Tutqyndardy qorǵaý jáne kólik quraldaryn qaýipsiz tasymaldaý halyqtyń tynyshtyǵyn saqtaý úshin qajet edi. Mysaly, 19-ǵasyrda Janqoja Nurmuhamedulynyń kóterilisi kezinde aıdaýyl jasaqtary kóterilisshilerdiń qozǵalysyn baqylap, tutqyndardy qorǵaý úshin uıymdastyryldy. Aıdaýyldyń qyzmeti ásirese úlken joryqtar men saıası oqıǵalarda mańyzdy ról atqardy.
Aıdaýyldyń teńizdegi qyzmeti
Teńizde aıdaýyldyń qyzmeti áskerı kemeler men ushaqtardyń qorǵanysymen júzege asyryldy. Qazaq dalasynda teńiz aıdaýyly negizinen saýda joryqtarynda jáne áskerı Ekspedıtsııalarda qoldanyldy. Mysaly, Sultan Beıbarys kezeńindegi teńiz joryqtarynda aıdaýyl júıesi arqyly saýda keme jáne áskerı kemelerdiń qaýipsizdigi qamtamasyz etildi.
Aıdaýyldyń mádenı áleýmettik máni
Aıdaýyl qazaq qoǵamynda mádenı jáne áleýmettik ómirdiń mańyzdy bóligi boldy. Aıdaýyldyń qyzmeti halyqtyń áleýmettik qurylymynda, dástúrlerinde jáne qoǵamnyń qaýipsizdiginde mańyzdy ról atqardy. Mysaly, Kenesary Qasymulynyń kóterilisi kezinde aıdaýyl jasaqtary kóterilisshilerdiń jáne tutqyndardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin arnaıy uıymdastyryldy. Bul aıdaýyldardyń halyqtyń senimin qalyptastyryp, dástúrler men ádet-ǵuryptardy saqtaý úshin mańyzdy boldy. Bul mátinde aıdaýyldyń tarıhı oqıǵalardaǵy rólin kórsetetin naqty mysaldar keltirildi, sondaı-aq batyrlardyń aıdaýyl qyzmetine qatysty mysaldary qamtyldy.
Islamda aıdaýyl dástúriniń negizderi bar
Islamda «aıdaýyl» dástúri arnaıy termınmen atalmasa da, onyń Ekvıvalentteri men uqsas qyzmetter bar. Islam tarıhynda jáne mádenıetinde kólikterdi, júkterdi jáne tutqyndardy qorǵaý men qaýipsiz tasymaldaý úshin túrli uıymdastyrýlar men áskerı dástúrler qoldanylǵan.
Islamdaǵy qorǵaý tasymaldaý dástúrleri
1. Halıfat Áskerleri: Islam tarıhynda halıfat áskerleri men áskerı jasaqtar kólik quraldary men júkterdi, ásirese áskerı nemese saıası maqsatta mańyzdy zattardy qorǵaý úshin arnaıy uıymdastyrylǵan. Bul dástúr ıslamnyń alǵashqy kezeńderinen bastaý alady, sonyń ishinde Uly Qudys joryǵy (632-640 jyldar) sııaqty áskerı operatsııalarda kólikterdi qorǵaý úshin aıdaýyldar qoldanylǵan.
2. Saparlar men joryqtar: Islam dáýirinde uzaq saparlar men joryqtar kezinde júk pen tutqyndardy qorǵaý úshin arnaıy jasaqtar men aıdaýyldar uıymdastyrylǵan. Mundaı jasaqtar qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne túrli qaýipterden qorǵaý maqsatynda jumys istegen.
3. Quqyqtyq jáne áleýmettik júıeler: Islam quqyq júıesinde qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin arnaıy quqyqtyq jáne uıymdastyrýshylyq júıeler bar. Mysaly, ıslamı quqyqta qoǵamdaǵy tártipti saqtaý jáne adamdardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda arnaıy tártip saqshylary men qorǵanys júıeleri engizilgen.
Islamdaǵy osy uqsas dástúrler men júıeler aıdaýyldyń qyzmetine sáıkes keletin Elementterdi qamtıdy, biraq termınologııa men naqty uıymdastyrý formalary ıslam mádenıetine tán ereksheliktermen sıpattalady.
Bolat BOPAIULY
