QAZAQTYŃ BITIMShI DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
“Bitimshi” sóziniń Etımologııasy “bitim” jáne “-shi” jurnaǵynan quralǵan. Mundaǵy “bitim” sózi qazaq tilinde beıbitshilik, kelisim, ymyralasý degen maǵynalardy bildiredi. Bul sózdiń túpki máni tatýlasý, tynyshtyq ornatý ıdeıasyn qamtıdy. Al “-shi” jurnaǵy belgili bir is-áreketti atqarýshy adamdy bildiredi, ıaǵnı “bitimshi” – kelisim jasaýshy, daýdy sheshýshi, taraptardy tatýlastyrýshy adam degen maǵynany beredi.
Sózdiktegi uǵymy
Sózdikte “bitimshi” – daýlasqan, janjaldasqan adamdardy tatýlastyrýshy, ymyraǵa keltirýshi tulǵa retinde anyqtalady. Bitimshi tek eki jaqty kelisimge keltirýshi emes, sonymen birge qoǵamda ádildik pen beıbitshilikti saqtaýshy, el arasyndaǵy birlikti nasıhattaýshy retinde de qarastyrylady. Bul sóz qazaq mádenıetinde aqylgóı, dana, ádil jáne kópti kórgen adamǵa qatysty qoldanylady.
Bitimshilik dástúri
Qazaq halqynda tereń mánge ıe, adamdar arasyndaǵy janjaldardy bitimmen sheshýge baǵyttalǵan dástúr. Bitimshilik dástúri ejelden beri qazaq qoǵamynda yntymaq pen beıbitshilikti saqtaýdyń negizi retinde tanylyp keledi. Bul dástúrdiń maqsaty – daý-janjaldardy sheshý barysynda taraptar arasynda kelisimge kelý, jaýlasýdy toqtatý jáne dostyqty ornatý bolyp tabylady.
Bitimshilerdiń róli
Bitimshilik dástúrin júzege asyratyn arnaıy adamdar – bitimshiler dep atalǵan. Olar kóbinese elge syıly, aqyldy, ádildikti tý etken, jasynan kópti kórgen jáne jurttyń qurmetine bólengen aqsaqaldar nemese bıler bolatyn. Bitimshi – árdaıym ádilettilikti, adamgershilikti jáne parasattylyqty nasıhattaı otyryp, daýlasqan taraptardy tatýlastyrýshy rólin atqarǵan. Bitimshiler taraptardyń múddesin túsinip, eki jaqty beıbit jolmen kelisimge kelýge, túsinistik ornatýǵa úndegen.
Bitimshilik rásimderi
Bitimshilik rásimderi qatań erejeler men dástúrlerge negizdelgen. Janjaldasqan taraptardyń kelisimge kelýi úshin arnaıy rásimder atqarylatyn. Olardyń ishinde bitimge kelý belgisi retinde qymyz ishý, qol alysý, qushaqtasý jáne aq tileý aıtý sııaqty qımyldar jasalatyn. Budan bólek, kelisimge kelý maqsatynda eki tarapqa ortaq adam qun tólep, taraptar keshirim suraý arqyly tatýlyqty ornatqan. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, qazaq bitimshilik arqyly qantógissiz, beıbitshilik ornatýǵa tyrysty.
Bitimshilik sheshimderiniń kúshi
Bitimshiler shyǵarǵan sheshimder óte mańyzdy ári qurmetti sanalǵan, sebebi olar halyqtyń qoldaýyna súıengen. Bitimshilerdiń sheshimderi zań retinde qabyldanǵan jáne ony oryndamaý aıypty bolyp sanalatyn. Bitimshilik kelisimniń kúshi bir-birin syılaýǵa, rýaralyq tatýlyq pen beıbitshilikti saqtaýǵa yqpal etken. Eki jaq kelisimge kelgennen keıin, ol urpaqtan urpaqqa berilip, tek bir otbasynyń emes, búkil eldiń múddesi úshin mańyzdy sanalatyn.
Bitimshilik dástúriniń máni
Qazaqtyń bitimshilik dástúri, eń aldymen, adamdardyń bir-birimen tatýlasyp, beıbitshilik ornatýǵa negizdelgen. Bul dástúr adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtyp qana qoımaı, eldiń birligi men tynyshtyǵyn saqtaý jolyndaǵy mańyzdy qadam bolǵan. Bitimshilik – qazaq halqynyń ulylyǵyn, danalyǵyn, adamgershiligin aıshyqtaıtyn dástúrlerdiń biri. Bitimshilik dástúri arqyly qazaq halqy bir-birine keshirimdi, janashyr bolyp, ulttyń birtutastyǵyn saqtap otyrǵan.
Islamdaǵy bitimshilik dástúrdiń máni
Islamdaǵy bitimshilik dástúri (arabsha: sýlh, ıslah) – adamdar arasyndaǵy tatýlyqty, beıbitshilikti, ádilettilikti saqtaýdy nasıhattaıtyn mańyzdy qundylyqtardyń biri. Islamda adamdardy tatýlastyrý, janjaldardy ádildikpen sheshý – qulshylyqtyń joǵary deńgeıi jáne Allanyń rızalyǵyna jetkizetin amal dep esepteledi.
Bitimshilik pen tatýlyqtyń mańyzy
Quran Kárim men hadısterde bitimshilikke shaqyrýǵa kóp kóńil bólingen. Mysaly, Quranda Alla Taǵala adamdardy árqashan ádiletti bolýǵa jáne daý-damaıdy beıbit jolmen sheshýge shaqyrady:
«Eger múminderden eki top soǵyssa, dereý olardyń arasyn jarastyryńdar» (Quran, Hýjýrat súresi, 9-aıat).
Bul aıat tatýlyqty saqtaý úshin janjaldarǵa aralasyp, eki jaqty kelisimge keltirýdiń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Islamda adamdar arasyndaǵy tatýlyq Allanyń aldyndaǵy mindetti amal bolyp tabylady, jáne árbir musylman adam beıbitshilikke shaqyrýǵa jaýapty.
Paıǵambardyń (s.ǵ.s.) bitimshilikke úlgi bolýy
Paıǵambar Muhammedtiń (s.ǵ.s.) ómiri bitimshiliktiń kórnekti úlgisin kórsetedi. Mekkedegi múshriktermen kelisimge kelý maqsatynda jasalǵan Hýdaıbııa kelisimi – Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) bitimge kelýge jáne qan tógilmeýine degen umtylysyn aıqyn kórsetedi. Bul kelisim, bastapqyda keıbir sahabalarǵa qolaısyz kóringenimen, nátıjesinde kóptegen adamdardyń ıslamǵa kirýine yqpal etti.
Bitimshi bolýdyń saýaby
Hadısterde de eki adamdy tatýlastyrýdyń saýaby joǵary ekeni aıtylady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Eki adamnyń arasyn jarastyrý – namaz, oraza jáne sadaqadan da artyq» degen (Ábý Daýd). Bul hadıs eki adamdy tatýlastyrýdyń Alla aldynda qundylyǵyn kórsetedi.
Bitimshilikke qoıylatyn talaptar
Islamda bitimshilikke qol jetkizýde ádildik, shynaıylyq jáne adaldyq talap etiledi. Eki jaqtyń da kelisimge óz erkimen kelýi, olardyń múddeleri men quqyqtarynyń saqtalýy mańyzdy. Ádiletsizdikke jol berilmeý, eki tarapqa da teń qaraý ıslamdaǵy bitimshilikke tán negizgi qaǵıdalar bolyp tabylady. Sonymen qatar, bul úderiste bir tarapqa ǵana emes, eki jaqtyń da kelisimge kelýine kúsh salý qajet.
Islamdaǵy bitimshiliktiń qazirgi qoǵamdaǵy mańyzy
Bitimshilik dástúri ıslamda qoǵamdaǵy birlikti, tynyshtyqty, ózara túsinistikti saqtaýǵa baǵyttalǵandyqtan, bul prıntsıp qazirgi qoǵam úshin de mańyzdy bolyp otyr. Týystar, dostar, kórshiler arasyndaǵy kıkiljińderdi beıbit jolmen sheshý – qoǵamdaǵy birlikti saqtaýdyń kepili.
Osylaısha, ıslamdaǵy bitimshilik dástúri adamdardy jaqsylyqqa, birlikke, ádildikke jáne sabyrlylyqqa shaqyryp, qoǵamdaǵy tatýlyqty saqtaýdyń mańyzdy bir joly retinde qalyptasqan.
Bolat BOPAIULY
