QAZAQTYŃ BUIDA KESÝ ǴURPY

Sóz tórkini

Etımologııalyq máni

“Buıda” sózi túrik tilinde “boyunduruk” nemese “boyundurmak” dep qoldanylady. Qazaq tilindegi “buıda” túıe nemese basqa maldy jetekteý úshin taǵylatyn jipti bildirse, túrik tilinde “boyunduruk” – “noqta”, “tizgin” maǵynasynda qoldanylyp, bireýdi basqarý, jetekke alý uǵymynda qoldanylady.

Sózdiktegi uǵymy

1. Týra maǵynasy:

Buıda – kóshpeli ómirde túıeni jetekteý úshin taǵylatyn jip nemese baý. Túıege buıda taǵyp, ony jetektep, júrisin basqaryp, belgilengen baǵytta alyp júrý úshin qoldanylady. Bul qural, ásirese, kóship-qoný kezinde túıeni istetýge qajet bolǵan.

2. Aýyspaly maǵynasy:

Buıda sózi aýyspaly maǵynada bireýdińyqpalyna nemese basqarýyna kónýdi, baǵynyshty bolýdy da bildiredi. Bul kontekstte “buıdasyn ustaý” tirkesi “bireýdiń qol astynda bolý” nemese “bireýdiń basshylyǵynda bolý” degen maǵynada aıtylady.

Buıda kesý ǵurpynyń máni

Buıda dep - ár túrli jipten qosyp órip jasalǵan túıe munyna taǵatyn jetek jipti “buıda” dep ataıdy. Buıda qazaq halqy úshin tek maldy basqarýǵa arnalǵan qural ǵana emes, belgili bir ómirlik sımvol retinde de qarastyrylǵan. Buıdaly túıe – senimdilik, turaqtylyq jáne ómir jolynda baǵyt kórsetý syndy máni bar yrymdy dástúr bolyp sanalady.

Buıdager – burynǵy zamanda buıdaly túıelerdi baǵyttap alyp júretin kósh bastaýshy adamdy “Buıdager” dep ataǵan. Kıingi kezde qoǵamdyq isterde jol bastaǵan dana abyzdy “ Buıdager” dep aýyspaly maǵynada atap júr. Al buıda kesý ǵurynda buıdagerdiń róli úlken. Ekiniń biri buıdager bola almaıdy. Ol kópti kórgen, belgili bir ómirlik baǵytty bar, kóshti baratyn jerge qonatyn qonatyn qonysqa adastyrmaı jetkizetin jaýapkershiligi kúshti adam bolýy sharat. Sondyqtan qazaq buıdagerdi abyz dana adamdardan tańdap qoıatyn bolǵan.

Buıdalaý – túıege buıda taǵý yrymy.

Qazaq alǵash túıege buıda taqqanda, ony aýyldaǵy dańsaly aq jaýlyqty analardyń ne aýzy dýply aq basty aqsaqaldardyń birin tańdap taqyzady. Sebebi túıe ulyq janýar, qara jerdiń qaıyǵy, júk kemesi dep biledi. Onyń tumsyǵyna taǵylǵan buıda jaqsylyq jolǵa bastaýshy dep senedi. Sondyqtan sol buıdany jaqsy adam taǵyp, aq batasyn berse, kóshimiz kólikti ári kórikti bolady dep yrym etken. Buıda taqqan úlkenderge bir sháýgip shaıyn berip, shapan jaýyp, syı -káde jasaıdy.

Buıdalyq – buıda bolýǵa jaraıtyn materıal buıym, bul dástúrdiń óz uǵymy men sımvoldyq máni bar. Buıdany arnaıy áshekeılenip, sándep myqty jipterden esip órip jasaıdy. Túıe quty buıdasynda turady dep baǵalaıdy. Al buıda kesý yrymy arqyly qamalyp qalǵan adamnyń, ómir jolyn ashyp, ony erkindikke shyǵarýdy, jańa baǵytqa qol jetkizýine kómek kórsetý maqsatynda buıda kesip, ol adamnyń baılyq jolyn ashý yrymyn jasaıdy. Kóp jaǵdaıda, túıeniń buıdasyn kesý jaman yrymǵa jatqyzylady. Buıda kesý túıeniń basyn kesýmen birdeı áreket dep esepteledi. Sondyqtan beıbit kúnde túıeniń buıdasyn kesýge tyıym salǵan.

Buıda kesý jaǵymsyz yrym

1. Túıeniń buıdasyn ury-qaraqshylar kesip, túıeni urlap alyp ketedi. Al jaıshylyqta túıe buıdasyn kesý, sol urlyqty eske salatyn jaman yrym sanalady.

2. Jaýgershilik zamandarda kóship kele jatqan kóshtiń adamdaryn óltirip, túıeleriniń buıdasyn kesip, tonap ketetin bolǵan. Qazaq qara óleńinde “qara nardyń buıdasyn jaý keskende” degen óleń joly osy jaman yrymdy tolyq dáleldeıdi.

3. Túıeniń ıesi qaıtys bolyp ketip, túıesi baılaýly qalsa, onda túıeniń buıdasyn kesedi. Olaı etý túıe — ıesinen bir jola qol úzdi degendi bildiredi. Sosyn kóne buıdany kesip, otqa jaǵyp jiberedi de, túıege jańa buıda taǵady. Ol túıe jańa ıesin tapty degen sóz. Qazaq halqy túıeni baılyq pen berekeniń sımvoly dep eseptegendikten, onyń buıdasyn jaıshylyqta kesýge qatań tyıym salǵan.

4. Kóship-qoný kezinde jáne qyz uzatý toı saltynda túıelerge arnaıy áshekeıli buıda taǵady. Ol kósh kólikti bolsyn. Aq jol bolsyn degen jaqsy yrym. Buıdasy kesilgen túıeden kıe ketedi, ıesinen baq-dáýlet ushady, ómirine qaýip- hater tónedi dep yrym etip, túıeni de túıe buıdasyn da qorǵap júredi.

5. Eger, bireýdiń qyzy úıinde otyryp qalyp, turmysqa shyqpaı, mahabbat joly baılanyp qalǵan jaǵdaıda, sol úıdiń túıesiniń biriniń buıdasyn sheship alyyp, sol otyryp qalǵan qyzdyń aıaǵyna buıdany baılap tusaýyn kesedi. Sonda qyzdyń joly ashylyp, baǵy janady dep senedi.

Buıdanyń sımvoldyq máni

1. Buıda tek túıeni basqarý quraly ǵana emes, ol baılyq pen baq-berekeniń belgisi. Sondyqtan buıda kesý qazaqtar úshin aýyr jaǵdaılarda nemese qıyn kezderde ǵana buıda kesýge ruqsat etilgen. Ádette, buıdany kespeı, saqtap qalýǵa tyrysady.

2. Eger aýylda bir úlken adam qaıtys bolyp. Ony otbasyna aýyzsha estirtý qıyn bolǵan kezde, esik aldyna ol adamnyń túıesin baılap qoıyp, úı ıelerin syrtqa shaqyryp alyp, túıesiniń buıdasyn kesip qoıa beredi. Sol kezde túıeniń ıesi qaıtys bolǵan eken dep birden biledi.

 Bolat BOPAIULY