QAZAQTYŃ «QYMYR-JYMYR» DEGEN SÓZI...

Etımologııalyq máni

“Qymyr-jymyr” – qazaq tilindegi baıyrǵy qos sóz, adamnyń nemese jan-janýardyń usaq, tynymsyz áreketterin, sharǵez minezin, qozǵalystaryn sıpattaýǵa arnalǵan. Sózdiń túpki maǵynasy men shyǵý tegi kúndelikti qımyl-qozǵalystardan týyndaǵan jáne beıneli túrde adam minez-qulqyna aýysqan.

1. “Qymyr”

• Shyǵý tórkini – “qybyr” sózimen baılanysty. “Qybyrlaý” – óte maıda, usaq qozǵalys jasaý degendi bildiredi. “Qymyr” osy maǵynany tereńdetip, adamnyń nemese zattyń tynymsyz, turaqsyz áreketin sıpattaıtyn sózge aınalǵan.

• Sonymen qatar, “qym” túbiri “qysyp ustaý”, “jınaý”, “tartylý” sııaqty áreketterdi bildiredi, bul jerde árekettegi usaqtyqty kórsetedi.

2. “Jymyr”

• Túbiri – “jym” sózinen shyǵyp, “jyldam”, “tynymsyz”, keıde jasyryn áreket nemese sharǵez qımyldy meńzeıdi. Bul sóz kóbinese jeńiltek, usaq minez-qulyqty sıpattaý úshin qoldanylady.

• “Jymyrańdaý” degen tirkes te osy túbirden shyǵyp, adamnyń sharǵez, usaq qylyqtaryn kórsetedi.

• Baıyrǵy túrki tilderinde “jym” men “jymyr” – qozǵalyssyzdyq, tynyshtyq, jasyryný sııaqty maǵynalarǵa ıe bolǵan. Biraq qazaq tilinde bul sóz tynymsyz, jeńiltek qımylǵa aýysqan.

Qazaq tilinde áreket pen qımyldyń sıpatyn, kóbinese usaq qozǵalystardy, qoldyń ıkemdiligin sıpattaıdy. Bul sózder, ásirese, qolǵa jáne saýsaqtardyń ıkemdi qımylyna baılanysty týyndaǵan bolýy múmkin.

1. “Qymqyr” – qoldyń nemese saýsaqtyń bir nárseni qysyp ustaý, jınaý, ustap alý qımylyn bildiredi. Sózdiń túbirindegi “qym” – jabý, búrkeý, tyǵý degen maǵynalarǵa jaqyn.

2. “Jymqyr” – qoldyń ekinshi qımyly, ustaǵan zatty tez jasyrý nemese eptilikpen alýdy bildiredi. Mundaǵy “jym” túbiri – jabý, tyǵý, jasyrý degen maǵynalarmen baılanysty. Bul sózder tabıǵı túrde adamnyń qol qozǵalystarynan týyndap, keıinnen basqa da aýyspaly maǵynalarǵa ıe bolǵan. Mysaly, urlap alý nemese jasyryn áreket jasaý.

Bir qyzyǵy «Qymqyr» – tórt saýsaqtyń alǵashqy býynynda (saýsaqtardy búgip, bir nárseni qysyp ustaý áreketinde) qoldanylady. Bul áreket jıi naqty, qysqa ustaý nemese jınaý qımylyn bildiredi. Soǵan baılanysty qymyry kóp saýsaqty «Qymyr»dep ataıdy eken.

«Jymqyr» – saýsaqtardyń ekinshi býynynda (saýsaqtardy meılinshe búgip, ustaǵan zatty jasyrý nemese qysý qımyly) oryn alady. Sondyqtan ol saýsaqty «Jymyr» dep ataǵan eken. Bul ataýlardyń qoldyń qozǵalysyn sıpattaýy halyqtyń kúndelikti ómirde baıqampazdyǵy men zattarǵa at qoıý sheberligin kórsetedi.

Qoldanystaǵy maǵynalary

1. Adamǵa qatysty:

• Qymyr-jymyr kóp adam” – mazasyz, bir orynda otyra almaıtyn, sharǵez minezdi adam

• “Qymyr-jymyry joq” – baısaldy, jınaqy, tynyshtyqty saqtaıtyn adam.

2. Jaǵdaıǵa qatysty:

“Úıdiń ishinde qymyr-jymyr kóp” – tynymsyz áreketterdiń jıyntyǵy, bir orynda turaqsyzdyqtyń bolýy.

3. Qozǵalysqa qatysty:

Janýarlardyń nemese adamdardyń usaq ári tynymsyz qozǵalysyn kórsetý úshin qoldanylady.

Mysaldar men tirkester

1. “Bala-shaǵa qymyr-jymyr, úıdiń ishi tynymsyz qımylǵa toly.”

– Tynymsyz áreketterdiń kóptigi aıtylǵan.

2. “Qymyr-jymyry kóp adam eken, bir orynda tynysh otyra almaıdy.”

– Bul sóılem adamnyń minez-qulqyn sıpattaıdy.

3. “Ol qymyr-jymyr bolmaı, oqtaı túzý otyr.

– Adamnyń baısaldy, jınaqy otyrysy beınelengen.

Turaqty tirkester maqal-mátelder:

• “Qymyr-jymyry kóptiń isi ónimsiz.”

– Tynymsyz, artyq áreketter istiń nátıjesin nasharlatady.

• “Jymyrańdap júrip, is tyndyrmady.”

– Adamnyń jeńiltek, sharǵez minezi eshqandaı paıdaly is ákelmegenin kórsetedi.

• “Qymyr-jymyr bolmaı, sabyr saqta.”

– Baısaldylyq pen sabyrdyń mańyzyn nasıhattaıtyn naqyl.

• “Qymyr-jymyr” – qazaq halqynyń kúndelikti ómirden týyndaǵan, adamnyń qımyly men minezin tereń ári beıneli sıpattaıtyn erekshe qos sózi. “Qymyr” – usaq qozǵalystardy, al “jymyr” – sharǵez, beımazalyqty bildiredi. Bul tirkes mazasyzdyq pen tynymsyz áreketterdi ǵana emes, olardyń keri áserlerin de kórsetedi. Etımologııalyq turǵydan bul sózder halyqtyń qımyl-qozǵalysty jáne minez-qulyqty sıpattaýdaǵy baıqaǵyshtyǵy men sheberligin aıqyn dáleldeıdi.

Bolat BOPAIULY