QAZAQTYŃ «TAǴDYR» TÚSINIGI ISLAM ShARIǴATYMEN QANShALYQTY ÚILESEDI?
«Taǵdyr» – adamzat balasyna ortaq túsinik. Deı turǵanmen ár halyq taǵdyrdy óz dúnıetanymyna saı qabyldaıdy. «Qazaq ádebı tiliniń sózdiginde»: «Taǵdyr – Qudirettiń jazýy, jazmysh; adam ómirindegi barlyq oqıǵalardyń aldyn ala belgilenýin bildiretin dinı uǵym» dep berilgen. Qazaq qoǵamynda taǵdyrǵa sınonım retinde «jazmysh», «peshenege jazylǵan», «mańdaıǵa jazylǵan» sózderi qatar qoldanylady.
Qazaq halqy adam ómirinde oryn alatyn jaqsy nemese jaman jaǵdaılardy taǵdyrmen baılanystyrady. Qýanyshty ne qaıǵyly oqıǵalardy «taǵdyrdyń jazǵany» dep túsinedi. Taǵdyr keıde «taǵdyrdyń syıy», «taǵdyrdyń tartýy» degen syndy jaǵymdy tirkestermen, keıde aýyr, jaǵymsyz sózdermen birge qoldanylady.
Taǵdyr kóp jerde erikten tys oryn alatyn oqıǵa barysy, tirshiliktegi adam moınyna artylǵan júk, aýyr synaq retinde tanylady. Osyǵan oraı qazaq tilinde taǵdyrǵa qatysty «Qudaı berip te synaıdy, alyp ta synaıdy» degen maqal, «taǵdyrdyń tezi», «taǵdyrdyń taýqymeti», «taǵdyrdyń jazýy», «taǵdyrdyń ýy», «taǵdyryn tabý», «taǵdyr qospaý», «qatal taǵdyr» t.b. turaqty tirkester bar.
Qazaq halqy taǵdyr táńirdiń qalaýymen bolady dep túsinedi. «Qudaısyz qýraı synbaıdy», «Allanyń ámirinsiz pendeniń tabanyna shóńge qadalmaıdy», «Bolmaıyn deıdi qaı kisi, Boldyrmaıdy Táńirisi», «Bereıin degen pendege onnan-munnan quralar, bermeıin degen pendeniń jalǵyz atyn ury alar» degen maqal-mátelder sony ańǵartady.
Alaıda bul jerde barlyq nárseni jaratýshy belgilep qoısa adamnyń erki qaıda qalmaq degen zańdy saýal týyndaıdy. Qazaq halqy bul saýalǵa «Jaqsylyq kórsem – Qudaıdan, jamandyq kórsem – ózimnen» dep jaýap bergen. Osy názik másele jaıly hakim Abaı «jaqsylyq, jamandyqty jaratqan – Qudaı, lákın qyldyrǵan Qudaı emes» dep adamǵa jaqsy isti de jaman isti de Jaratýshy májbúrlemeıtindigin aıtady.
Ǵulama oıshyl Shákárim adamnyń erik-qalaýyn bylaı dep túsindiredi: «Adamda túk erik joq bolsa, pendeniń ǵıbadatyna saýap, kúnásyna ǵazap qylǵany ǵadilet emes bolady. Sebebi bárin Allanyń ózi qylǵyzyp, oǵan birine jaza (bergeni) durys bolmaıdy ǵoı.
Endi osydan oılasańyz, Alla Taǵala pendege eriksiz is qylǵyzyp, ol úshin saýap ne jaza qylmaıdy… Pende birjolata óziniń oılaǵan isiniń bárin istep, ornyna keltirýge qudiretti emes. Ol isin ornyna keltirmek Alla Taǵaladan. Pende óziniń talabyna ǵana erikti bolady… (Adam) óz talabyna erikti, so sebepten qylǵan isine ne saýap, ne jaza kóredi, biraq ol is ornyna kelse, paıǵambar jiberip, aqyl berip, marhamat qylyp, ornyna keltirgen Allaǵa shúkirshilik qyl degeni. Eger jamanshylyq ornyna kelse, «Allanyń tyıǵanyna bolmaı, nápsime ergen soń, qaharyna jolyqtym-aý» dep toba qyl degeni. «Bári Alladan» degenimiz – «Alla Taǵala «bolsyn» demese birde-biri bolmas edi» degen sóz».
Abaı men Shákárimniń bul túsindirmesi qazaq dúnıetanymyndaǵy taǵdyr týraly túsiniktiń ıslam dini qaınar kózderinen, dálirek aıtsaq Orta Azııalyq ǵalym Imam Matrýdıdiń eńbekterinen sýsyndaǵanyn kórsetedi. Islam dini boıynsha taǵdyrǵa sený ıman sharttarynyń biri, árbir musylman úshin ılanýy mindetti amal bolyp tabylady.
Al, erik máselesinde ıslam senimi boıynsha Jaratýshy Alla taǵala adamzatqa tek jaqsy ister jasaýdy buıyrady (ámir etedi), al jaman isti eshqashan ámir etpeıdi. Alla adamǵa jaqsy men jamandy tanytatyn aqyl bergen, týra joldy kórsetetin paıǵambarlar jibergen, ruqsat etilgen jáne tyıym salynǵan isterdiń arasyn ajyratyp kórsetetin kitaptar túsirgen. Sonymen qatar adamǵa is-áreket jasaýdaǵy qalaý erkindigin bergen.
Bul jerde ıslamdaǵy «qada» («qaza» dep te aıtylady, «sheshim» degen maǵynany beredi), «qadar» (taǵdyr, jazmysh), «ırada» (qalaý, erik) uǵymdarynyń araqatynasy týraly kúrdeli saýal týyndaıdy.Ábý Hanıfa Imam Aǵzam «qaza», «qadar», «ırada» máselesine qatysty bylaı dep jazǵan: «Pendeniń is-áreketi de, qımylsyz, áreketsiz qalýy da – aqıqatynda pendeniń óz kásibi. Haq Taǵala onyń (árekettiń) jaratýshysy, bulardyń barlyǵy Alla Taǵalanyń qalaýymen, ilimimen, sheshimimen, taǵdyryn belgileýimen bolady.
Ýájib (mindet) bolǵan boıusynýlardyń barlyǵy da Alla Taǵalanyń buıryǵy, jaqsy kórýi, razylyǵy, ilimi, qalaýy, sheshimi, taǵdyryn belgileýi arqyly bolady. Al kúnálardyń barlyǵy Alla Taǵalanyń ilimi, qalaýy, sheshimi, taǵdyryn belgileýi arqyly bolady, biraq razylyǵy, jaqsy kórýi, buıryǵy arqyly bolmaıdy».
Bul aıtylǵandar atalǵan ǵulamalardyń jaqsylyqtyń da, jamandyqtyń da taǵdyry bir Alladan dep túsingenin ańǵartady. Islamǵa tirek bolǵan ımannyń sharttarynda da «jaqsylyq pen jamandyqtyń taǵdyry bir Alladan» delinetini belgili. Biraq jaqsy isterde Allanyń buıryǵy, jaqsy kórýi, razylyǵy bar, al jaman isterde bular joq.
Alla Taǵala ne sebepti jaman isterdiń de jaratylýyna (pendelik túsinikpen alǵanda «jasalýyna») jol beredi degenge kelsek, ol joǵaryda aıtylǵandaı adam balasyna aqyl, sharıǵat, jolbasshy jiberýmen qatar synaq úshin is-áreket jasaýdaǵy qalaý erkindigin bergendiginen týyndaıdy.
Imam Matýrıdıdiń kózqarasy boıynsha adamda jeke qalaý erkindigi («jýzı ırada») bar, ıaǵnı is-áreket jasaýda adam balasy erikti. Ol Alla bergen aqyl-parasatty, kórsetken týra joldy durys paıdalanyp, jaqsy isterge nıet etip, talaptanýy múmkin nemese Alla tarapynan kelgen eskertýler men tyıymdarǵa boıusynbaı, jaman (kúnáli) isterge nıet etýi, jasaýǵa tyrysyp, áreket etýi yqtımal. Biraq eki jaǵdaıda da is-árekettiń oryndalýy Alla Taǵalaǵa tán, ıaǵnı Alla óz sheshimi, qalaýy, taǵdyryn belgileýi arqyly jaqsy isti nemese jaman áreketti jaratady (bolǵyzady).
Qazaq halqynyń osyndaı kúrdeli «taǵdyr» uǵymyn túsiný, qabyldaý erekshelikteri joǵaryda keltirilgendeı maqal-mátel, jyr-tolǵaýlarda, kúndelikti qarapaıym sóz qoldanysynda kórinis taýyp otyrǵan.
