QOJAǴA TOPYRAQ ShAShÝ

Qojaǵa topyraq shashý naýqany beleń alǵaly biraz boldy. Endi oǵan ózim qurmetteıtin inim Múbarak Kókbóri baýyrym da ún qosypty. Áýelgide únsiz qalǵandy jón kórgem. Biraq másele rýǵa emes, dinge kelip tirelgen soń únsiz qala almadyq. Onyń ústine eki sanyn shapattaýshylar qatary da arta túsýde. Solar dinnen shyǵyp ketpes úshin de lepes shyǵarýǵa týra keldi.

Bilgen jón, Qoja – rý da, ult ta emes. Ol – rýhanı mıssııa, paıǵambarlyq ónegeniń, nurly shejireniń jalǵasy. Kókbóri bolsa Qojalardyń tegin parsydan, soǵdydan, tipti tıbetten izdep, qasıetti áýlettiń nurly tarıhyn genetıkalyq kodqa ydyratqysy, bir sózben aıtqanda, qojalyqty – árýaqty, ǵylymdy, rýhty emes – hromosoma men gaplogrýppaǵa sıǵyzǵysy keledi. Biraq Qojalyq – jermen emes, júrekpen ólshenetin mártebe.

Qojalar – Allanyń elshisinen taraǵan seıitter men sharıfterdiń urpaǵy, ıaǵnı Muhammed ﷺ paıǵambarymyzdyń qyzy Fatımadan (r.a.) jáne kúıeý balasy Álıden (r.a.) shejire dálel bola alady. Bul – Nasabnamada aıqyn jazylǵan, shejiresi shegendelgen, móri soǵylǵan aqıqat. Buny qojalar shejiresinen ǵana emes, túrkilik, arabtyq, parsylyq jazba muralardan da tabasyz.

Qoja Ahmet Iassaýı babamyzdyń ózi osy shejire negizinde Orta Azııada ıslamnyń rýhanı baıraǵyn kótergen tulǵa. Qoja degen at – túrkilengen forma ǵana. Al túp-tamyry – hýaja (hoja) – ustaz, ǵulama, jol kórsetýshi. Bul sózdi parsymen, soǵdymen shatystyryp, bir aımaqtyń atymen ǵana baılap qoıý – rýhanı mártebeni geografııalyq túkpirge kómip tastaý.

Al Genetıka – Qojalyqtyń ólshemi emes

Qojalarda R1a eken, R2 eken, C2 eken degen sózder – áýlıe súıegin mıkroskoppen zerttep, nurdy santımetrmen ólsheýmen birdeı. Búgingi ǵylym – rýhty emes, tándi ǵana kóre alady. Al Qojalyq – tánniń emes, rýhtyń tuqymy.

Máselen biz – Qorasan Qojalary – sonaý ıslamnyń alǵashqy ǵasyrlarynda arab túbeginen Horasan arqyly Samarqan men Syǵanaqqa, Túrkistan men Saıramǵa deıin jetip, tilimizdi túrkige, júregimizdi Allaǵa beıimdegen sopy áýlettermiz. Tasqa tańba basqandaı shejiremiz bar. Sopylyq ilimimiz, tarıqat jolymyz, babalarymyzdyń kesenesi – bári de osy joldyń dáleli.

Qojalyq – qyzmetpen dáleldengen ulylyq.

Qoja –qarańǵyǵa sham jaqqan, nadandyqqa bilim aparǵan, ishki perdeni ashqan qasıetti rýh.

Qoja – Altaıda da, Atyraýda da, Qulanda da, Túrkistanda da rýhqa qyzmet etken asyl tekti áýlet. Áýlıeligi de, abyzdyǵy da, tektiligi de – jer emes, Jaratqannyń qalaýymen berilgen.

Eger qojalyqty genmen ólshesek, onda paıǵambardyń ózi kimniń qanynan shyqty dep synaýymyz kerek pe?! Bul – rýhanı soqyrlyq.

Iá, Qojalar arasyna keıinnen qosylǵandar boldy. Túrkilerden de, parsylardan da, soǵdylardan da. Biraq olar Qojalyqty qan arqyly emes, tálim men tárbıemen, ustazdyqpen, sopylyqpen dáleldedi. Bul – ıslam órkenıetiniń tabıǵı zańdylyǵy.

Sondyqtan, eger siz Qojanyń tegin taldamaq bolsańyz – sózi men isin zertteńiz. Ol qaıdan kelse de, qaı tilde sóılese de – Alla men adam arasyndaǵy kópir bola alsa, ol – Qoja.

Qojalyq – bul násil emes, mindet.

Qojalyq – tektilik, ári tazalylyq.

Qojalyq – genetıka emes, jánnatqa jol silteý.

Qojalyq – jermen emes, jaratqanmen baılanysty shejire.

Sondyqtan búgin Qojalar jaıly jazyp júrgen ár adam óz sóziniń salmaǵyna jaýapty bolýy tıis. Qasıetti áýletti qarabaıyr qısynǵa qurban etpeı, oǵan laıyq ádeppen, izetpen, bilimmen qaraǵany jón.

Iá, musylmandyq áste-áste…

 

***

(genetıkaǵa emes, rýhanı shejirege súıeneıik)

Qazaq qoǵamyndaǵy erekshe rýhanı toptardyń biri – Qojalar qaýymy. Olar ıslam dinin taratyp, sharıǵat pen sopylyq ilimdi ornyqtyrý jolynda eńbek etken, óz zamanynyń oqymysty, ustaz, din qaıratkerleri retinde tanylǵan. Alaıda sońǵy kezde Qojalar tegi jaıly keıbir avtorlar Etnıkalyq, genetıkalyq, geografııalyq joramaldarǵa súıene otyryp, Qojalyq mártebesin rýhanı uǵymnan qandyq-ulttyq sıpatqa ysyryp jiberýge tyrysyp júr.

Baıybyna barsaq, Qojalar – ıslam áleminde paıǵambar Muhammedtiń ﷺ qyzy Fatıma men kúıeý balasy Álı ıbn Ábý Talıbten taraıtyn Seıitter men Sharıfterdiń urpaǵy. Orta ǵasyrlardaǵy musylman elderinde «Qoja», «Seıit», «Imamzade» sekildi ataýlar paıǵambar áýletine qatysty qoldanylyp kelgen. Túrkiler arasynda «Qoja» sózi – dinı bilimi bar, sopylyq jol ustanǵan, ustazdyq etken áýletterdiń jalpy ataýy retinde qalyptasty. Qazaq jerinde olardyń rýhanı yqpaly zor bolǵan.

Orta Azııada Qojalar Tashkent, Buhara, Samarqan, Túrkistan, Saıram, Syǵanaq sekildi qalalarda bilim ordalaryn ashyp, dinı-aǵartýshylyq qyzmet atqardy. Qoja Ahmet Iasaýı, Arystan bab, Seıit Bataq, Músiráli sopy, Sýnaq Qoja, Shámshi Qoja, Baqseıis Qoja – osyndaı rýhanı áýletterden shyqqan tulǵalar.

Qojalar arasynda shejire saqtaý dástúri ejelden bar. «Nasabnama» dep atalatyn bul shejireler paıǵambardan taraǵan tekti jazyp otyratyn resmı rýhanı qujat. Ol tek aýyzsha dástúrmen emes, jazbasha túrde de bekitilip, mórlenip, senimdi taratýshylar arqyly jetkizilip otyrǵan.

Tarıhshy J. Artyqbaevtyń paıymynsha, qazaq shejiresinde Qojalar «Qoja – Seıit – Máýlen – Musa Qazım – Jafar Sadyq – Muhammed Bakır – Álı Zaınalabıdın – Hýseın – Álı – Muhammed» tizbegimen taratylady. Bul derekter parsylyq «Tarıh-ı Tabarı», arabsha «Sııar alam an-nýbala», túrkishe «Rısala-ı sýlýk» sııaqty sopylyq shyǵarmalarmen de úndes keledi.

Qazaq shejiresindegi Qojalar – tek shejirelik mártebe ıeleri emes, tarıhı ról atqarǵan tulǵalar. Olardyń yqpaly men qyzmeti – genetıkalyq emes, rýhanı-mádenı qundylyq.

Bilgen jón. Genetıka – Qojalyqty anyqtaıtyn qural emes.

Keıbir zertteýshiler Qojalar arasynda R1a, R2, C2, J2, G, L tárizdi gaplogrýppalar kezdesetinine súıene otyryp, olardyń tegin parsy, úndi, túrki, tıbet nemese soǵdy tektestermen baılanystyryp júr. Alaıda bul baǵytta birneshe ǵylymı-krıtıkalyq shekteýler bar:

Bir gaplogrýppa birneshe Etnosta kezdesýi múmkin. Mysaly, R1a Eýrazııanyń kóptegen halyqtaryna tán – úndilerde de, túrkilerde de, slavıandarda da bar.

Genetıka adamnyń dinı nemese rýhanı sanatyn anyqtaı almaıdy. R1a nemese C2 bolýy – adamnyń tek Etnıkalyq teginiń bir yqtımal nusqasy ǵana.

Qoja – Etnostyq emes, rýhanı-sopylyq ınstıtýt. Iaǵnı, bul áleýmettik-mıssııalyq uǵym. Ony genmen ólsheý – rýhanııatty bıologııalyq túsinikke shekteý.

Paıǵambar urpaǵyn genmen anyqtaý – qazirgi ǵylymnyń Etıkalyq shekarasynan tys. Álemdegi seıitter men sharıfterdiń kópshiligi mundaı analızden ótpegenimen, olardyń shejirelik bedeli moıyndalǵan.

Basy ashyq jáıt, qojalyq – sopylyq pen rýhanı qyzmetke negizdelgen áleýmettik ınstıtýt.

Orta Azııada Qojalar ıslam dinin taratý, dinı mektepter ashý, bilim berý, tarıqat júıesin engizý arqyly halyq sanasyna yqpal etken. Olar aqsúıek emes – áýlıe, dinbasshy emes – júrek basshy.

Qoja Ahmet Iassaýıdiń Qul Qoja Ahmet atalýyndaǵy «qul» sózi – tektilik emes, táýba men qyzmettiń belgisi. Qojalyqtyń maǵynasy da osyǵan saıady: tektiń emes, tazalyqtyń, qannyń emes, quldyqtyń, ilimniń emes, kemel rýhanııattyń ıesi bolý.

Bir sózben aıtqanda, Qojalar – qazaq tarıhyndaǵy dinı-aǵartýshylyq joldyń jarqyn ókilderi. Olardyń shejiresin genetıkalyq kartaǵa emes, rýhanı kartaǵa qarap oqyǵan jón. Nasabnama – sol rýhanı shejireniń qupııa kody. Ol – ǵalymdardyń DNQ úlgisinen góri, babalar jolyn tikeleı jalǵap jatqan senim qujaty.

Qojalyqty shynaıy tanyǵyńyz kelse, ol adamnyń shejiresin ǵana emes, júregindegi jaryqty, ulty emes – úmmetke istegen qyzmetin, qan emes – Quranmen baılanysyn izdeńiz.

Sonda ǵana biz Qojalardy tarıhtyń emes, rýhanııattyń bıiginen kóre alamyz.

 

Qudııar BILÁL