«QUDAIDAN QORYQQAN MUSYLMAN, QARAÝYL QOIaR SÓZINE…»

Qazaq halqy aqyly dara bıikten kóringendi tóbesine kóterip, qurmet jasaǵan. Oǵan babalarymyzdyń: «Jasy kishi inini, aqyly assa, aǵa tut» degen sekildi naqyl sózderi aıǵaq bola alady. Rasynda adamnyń tabıǵattan erektigin dáleldeıtin qudiret – aqyl. Osy qudiret jeteginde álemdi ýysynda ustap, naryǵyn jaılap otyrǵan memleketter bar. Qazaq aqyldan ada emes. Dalanyń zańy, tamasha ustanymdar, týra jarlyqtar, bári kóshpendi jurttyń aqyl soqpaǵynan qııa baspaǵanyn kórsetedi. Adam balasyn ózi sekildi qos aıaqty, jumyr basty ózge pendelerden erekshelep turatyn ekinshi bir qasıet – onyń minezi. Minez – adam boıyndaǵy altyn men jaýhardan da artyq jyltyrap, kózge uryp turatyn áshekeı. «Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, minez, ar degen nárselermen ozady. Budan ózge nársemenen ozdym ǵoı demektiń bári de – aqymaqshylyq», – deıdi Abaı atamyz on segizinshi qara sózinde. Jaqsy minez – jan kórki. Adamdy keń peıil, kópshil etetin de, ıa bolmasa qytymyr, kekshil etetin de – boıǵa bitken minez. Osyny eskergen Buhar jyraý: «Qyzda qylyq bolmasa, qur shyraıdan ne paıda?» – dep urpaq órbitip, besik terbetetin bolashaq analarǵa eń aldymen kórkem minezdi bolýdy nasıhattaǵan. Qazaq árqashan «Jaqsy sóz – jarym yrys», «Jaqsynyń ózi ólse de – sózi ólmeıdi», «Sózdiń de shoqtaıy bar, muzdaıy bar, alsań sol qyzýlysyn, qyzdaıyn al» dep aýyzdan shyqqan árbir sózge saqtyqpen, baıyppen qaraǵan. Tipti, artyq sózdi abyroısyzdyqqa sanaǵan halqymyz «Jyndynyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi», «Atasyzdyń aýzy úlken», «Irigen aýyzdan shirigen sóz shyǵady», «Ataly sózge arsyz ǵana talasady», «Uıalmas betke talmas jaq beredi» dep, «Kóp sózdiń kómir» ekendigin aıryqsha eskertip, jaman isterden boıyn barynsha aýlaq ustaǵan. Muzafar aǵamyzdyń «Tozǵan sózde tozań kóp» deýi, hákim Abaıdyń: «Kóńildegi kórikti oı aýyzdan shyqqanda óńi qashady», – dep sózge synaı qaraýy – osyǵan dálel. Ótirik pen ǵaıbattyń, bireýdiń minin terip, aıybyn ashýdyń eshkimge opa bermesi anyq. Bul týraly zar zaman ádebıetiniń ókili Shortanbaı aqyn da:

«… Syrttan ǵaıbat qylǵansha Aıt kózi men ózine. Qudaıdan qoryqqan musylman Qaraýyl qoıar sózine», – dep jyrlap, adamdardy ósek, ǵaıbat aıtýǵa tyıym salýy, adamnyń eń aldymen sózine, odan keıin kózine ıe bolýǵa tyrysatyny anyq. Jaqsy sóz sóıleý – adamnyń ımanynyń, aqyl-parasatynyń kórsetkishi. Sondyqtan da Shortanbaı Qanaıuly: «Imany bardyń belgisi Tilinen tamar shyrasy», – dep tildiń shyraıly bolmaǵy oıdyń qunarlylyǵynan ekenin dóp basyp aıtqan. Qazaq qashannan eki aýyz sózge toqtap, ýájge uıyǵan halyq. Úmitińdi óshirip jasytatyn da, ıa bolmasa, mereıińdi ósirip tasytatyn da eki-aq aýyz sóz. Sózi túzelgen eldiń ózi de ónegeli qaýym bolatyny anyq. «Keı jamannyń sózi bar – yzǵary qatty ashy ýdaı, keı jaqsynyń sózi bar – lebi káýsar bal sýdaı», – dep Bazar jyraý jyrlaǵandaı, jaqsynyń sózin álemge ortaq sanaǵan halyqty Alla til men jaǵynan súrindirip, artyq sózge júgindirmese eken deımiz. Sebebi, joǵaryda aıtqanymyzdaı, júıeli sóz, saraıyńdy ashyp, shattyqqa bóleıtin súbeli sóz – adam boıyndaǵy kórkem minezdiń kórinisi. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de súı ol allany jannan tátti. Adamzattyń bárin súı baýyrym dep, Jáne haq joly osy dep ádiletti». Abaıdyń osy bir óleńin bilmeıtin qazaq kemde-kem shyǵar. Adam boıyndaǵy kórkem minez-qulyqtyń taǵy bir kórinisi onyń baýyrlarymen, aınaladaǵy adamdarmen bolǵan qarym-qatynasynan baıqalady. «Izettiniń inisi kóp» demekshi, qoǵamǵa meıirimdi, jumsaq bolǵan adam ǵana aınalasyna shynaıy dostardy toptastyra alady. Ábý Hýraıradan jetken hadıste Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Ýa, Allanyń quldary! Ózara tatý, baýyrmal bolyńdar! Musylman – musylmannyń baýyry. Naǵyz musylman baýyryna ozbyrlyq jasamaıdy, oǵan muryn shúıire qarap, ózinen kem kórmeıdi», – degen.

Shańyraqty qulatpaı, keregeni ustap turatyn ýyq pen baqan sekildi dindi de ustap turatyn eki nárse bar. Biri – ımannyń, senimniń durystyǵy, ekinshisi – ıman ıeleriniń ózara tatýlyǵy, baýyrmaldyǵy. Qazaq muny «Birlik bar jerde tirlik bar» dep qysqa qaıyrǵan. Yrysynyń kiltin yntymaqtan izdegen halqymyz eshkimnen bezinip, kek qýyp ketpegen. «Ókpege qısa da, ólimge qımaǵan» deıtin ónegeli sıpattyń qazaq jurtyna qatysty aıtylýy da sony aıǵaqtasa kerek. Adamnyń ózgelerge meıirimmen qarap, ózine qalaǵandy baýyryna da qalaýy – onyń taqýalyǵynyń kórsetkishi. Sebebi, ǵalymdar Qudaıdan qorqý men musylmandarǵa degen jek kórýshiliktiń bir júrekte bolmaıtynyn aıtqan. Demek, ımannyń tátti dámi baýyrlarǵa degen mahabbatpen, meıirbandylyqpen keledi. Qazaq árqashan: «Esti kórseń kem deme, Bári tuıǵyn tabylmas. Qaryndasyńdy jamandap Ózińe týǵan tabylmas», – dep altaýdy atystyryp qoıǵannan góri tórteýdi tabystyryp júrýdi artyq sanaǵan.

 Qazaqtyń bir-birine degen renishi men ókpesi shaı oramal kepkenshe ǵana. «Jaqynyńdy jattaı syıla, jat janynan túńilsin» degen babalarymyz torqaly toı, topyraqty ólimde keshegisin umytyp, búgingisimen ómir súrýdi hosh kórgen. «Birińdi – qazaq, biriń – dos, kórmeseń istiń bári bos» ekenin bilgen halqymyz bir-birin kemitip, keleke qylýdan boıyn aýlaq ustaǵan. «Erdiń quny bolsa da, Aldyńa kelip qalǵan soń, Qol qýsyryp barǵan soń, Asa kesh te qoıa ber, Burynǵyny qýyspa», – dep halqymyzdyń keshirimshil bolýǵa úndeýi – judyryǵyna emes, júregine júgingen, ashýyn sabyryna jeńdirip, sharıǵatqa úńilgen adamı qasıetiniń jarqyn kórinisi. Qazaqtyń kerisip qalǵan qaýymmen qyz alyp, qyz berisip, myń jyldyq quda atanýy da el yntymaǵyna syzat túsirmeýge tyrysýynyń amaly. Paıǵambardan (s.ǵ.s.) jetken hadıste: «Ózine qatysy joq nárseni tastaý adamnyń dininiń kemeldigin kórsetedi», – delingen. Kóp nársege áýes bolý adamdy ımannan aıyrýy múmkin.

Júrekke tynyshtyq ákeletin sebepterdiń biri – adamnyń ózine qatysy joq kóz tastaý men sózderdi, adamdarmen aralasýdy, paıda ákelmeıtin nárselerdi tyńdaýdy, artyq taǵam men uıqyny tastaýy. Uly aqyn Abaıdyń: «Tamaǵy toqtyq, Jumysy joqtyq – Azdyrar adam balasyn», – deýi osyny bildiredi. Daý qýyp, dala kezý – adamdy ókinip, barmaq tisteýge, eń qıyny qaıtyp kelmes ýaqytyńdy sarp qylyp, ómirińdi ysyrap etýge alyp keletin qasıet. Sol sebepti de beıqamdyqtan boıyn barynsha aýlaq ustaýǵa tyrysqan aqyn Abaı: «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek», – dep ótkenine kóz júgirte otyryp, bolashaǵyna zor alańdaýshylyqpen qaraǵan.

Halqymyz áý bastan-aq «Sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa», «Sabyr túbi – sary altyn», «Ashý – dushpan, aqyl – dos, aqylyńa aqyl qos», – dep ashýdy aqylǵa, kúıgelektikti sabyrǵa jeńdirýdi ósıet etken. Buhar babamyzdyń: «Ashý – dushpan, artynan Túsip ketseń qaıtesiń, Túbi tereń qýysqa?» – dep el bastaǵan Abylaı hanǵa jol kórsetip, sabyrǵa shaqyrýy orynsyz ashýdyń oıpań jerde omaqasa qulatyp, opyq jegizetinin kórsetse kerek. Jónsiz ashý shaqyryp, aǵaıynǵa azar beretin qytymyr jandy el de juǵymsyz sanaǵan.

Ashýǵa boı urǵan adamnyń neniń durys, neniń burys ekenin aıyryp, shamalap jata almasy anyq. Sondyqtan ıslam dininde ashýlanyp turǵan adamnyń áldebir sheshim shyǵarýyna, úkim aıtýyna ruqsat etilmegen. Qyzýqandylyqty qup kórmegen Abaı da: «Sap, sap, kóńilim, sap, kóńilim, sabyr túbi – sary altyn», – dep ózin baıypqa shaqyrsa, XIX ǵasyr aqyny Aqmolla: «Aqyl – taıaq bolǵanda, ashý – pyshaq, Kemıdi sol taıaǵyń jonǵannan soń», – dep ustamdylyqtyń mánin odan saıyn aıshyqtaı túsken. Ardaqty Paıǵambar (s.ǵ.s.): «Naǵyz sabyr – soqqynyń alǵashqy sátinde bolǵan sabyr», – degen. Osyny meńzegen qazaq: «Azamat erdiń balasy, Jabyqqanyn bildirmes, Jamandar mazaq qylar dep», – kúızelistiń qaırańyna maltyǵyp, uıyǵyna batýdy namys kórgen, azamattyǵyna túsken syn dep qabyldaǵan.

 «Nar túıege oq tıse, Jaı túıedeı baqyrmas, Artqy aıaǵyn bir silter», – dep Qulııaz aqyn aıtqandaı, tabıǵatynan sabaz halyq tózimdilik pen sabyrlylyqty tektiliktiń bir kórinisi dep qaraǵan. Sondyqtan sózimizdiń toqeteri retinde «Erkegi ashý aıtsa, áıeli basý aıtatyn» eldiń erteńi retinde bizdiń de sabyrly, bolǵan iske qajyrly bolý – mindetimiz. Minez – adamnyń syrtqy tulǵasyn da, ishki jan dúnıesin de kóriktendirip, jupar shashyp turatyn átir ispettes.

 Qazaq «Túsi ıgiden túńilme», – degen. Kórkem minez ıesiniń bul ómirden de, máńgilik ómirden de alatyn úlesi orasan zor. «Men eger zakon qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen kisiniń tilin keser edim», – dep Abaı atamyz aıtqandaı, jaqsylyqqa asyq bolmaǵy da, ıa bolmasa, túkke turmas jasyq bolmaǵy da adamnyń ózinen.

 B. ÓTEGEN,

R. Narbek