QUL QOJA AHMET IaSAÝI TÝRALY NE BILEMIZ?
Qoja Ahmet Iasaýı–1093jyly týylǵan túrkistandyq ǵulama, áýlıe. Qoja Ahmet Iasaýıdiń arǵy tegi qojalar áýleti. Ákesi –Isfıdjabta dańqqa bólengen áýlıe, Áziret Áliniń urpaǵy Sheıh Ibrahım. Anasy – Musa sheıhtyń qyzy Aısha (Qarashash ana). Musa sheıh te Isfıdjabta áýlıeligimen tanylǵan. Keıbir derekterde Qoja Ahmet Iasaýıdyń Ibrahım atty uly men Gaýhar Hoshnaz (Jaýhar Shahnaz) atty qyzynyń bolǵandyǵy aıtylady. Qoja Ahmet Iasaýıdyń urpaǵy negizinen osy qyzynan taraıdy. 9 ǵasyrda Otyrar, Isfıdjab, Balasaǵun, Iasy, Saýran, Syǵanaq Shash, Sútkent, Jent, Kýdýr, Otlýk, Ózkent, taǵyda basqa Maýerannahr qalalarynda ıslam dini ýaǵyzshylarynyń belsendi áreketteri saıası sıpat alǵan bolsa, 10 ǵasyrdan bastap ıslam ilimi jolyndaǵy tálim-tárbıelik ordalar – medrese-tekkeler túbegeıli ornyǵyp, ıslamdyq-rýhanııattyq ahlaqı (moraldyq) ustanymdar qalyptasa bastady.
Qoja Ahmet Iasaýı dúnıege kelmeı turyp, Isfıdjabta ıslamdyq fıkh (quqyq) mektebi hanafı mazhabynyń ondaǵan ókilderi ómir súrdi. Iasaýı ilimi osy saıası-áleýmettik, tarıhı sharttarǵa baılanysty qalyptasty. Qoja Ahmet Iasaýı ustazdarynyń kóshbasshysy – Arystan bab. Kashıfı “Rashahat-ýl aın-ıl haıat” atty eńbeginde Qoja Ahmettiń Arystan babtyń shákirti bolǵandyǵy, odan zahır jáne batın ilimderiniń syry men mánin úırengendigi, oǵan 16 jyly qyzmet etkendigi týraly málimet beredi. Iasaýıdyń “Dıýanı hıkmetinde” de Arystan bab jıi aýyzǵa alynady. Qoja Ahmet Iasaýıdyń ómiri men qyzmeti týraly Jazba derekterde (Hazını, “Jaýahır-ýl Abra Mın Amýaj-ıl Bıhar”) onyń Iýsýf Hamadanıdyń shákirti ekendigin kórsetetin derekter bolǵanymen, sońǵy zertteýlerde ony teriske shyǵaratyn tujyrymdar aıtyla bastady.
Qoja Ahmet Iasaýıdyń alǵashqy shákirti – Arystan babtyń uly Mansur Ata, ekinshi shákirti – Saııd Ata Horezmı, úshinshi shákirti – Súleımen Baqyrǵanı. Osylardyń ishindegi eń kórnektisi – Baqyrǵanı (Hakim Ata) (Kashıfı, “Rashahat-ýl aın-ıl haıat”). Taǵy bir tanymal shákirtteriniń biri Muhammed Danyshmendı sopy Qoja Ahmet Iasaýıdyń “Mırat-ýl Qýlýb” atty murasyn hatqa túsirdi. Sondaı-aq Sadr Ata, Badr Ata, Qajy Bektash Áýlıe, Sary Saltuq, Sheıh Luqpan Perende sııaqty tulǵalar da Qoja Ahmet Iasaýıdyń shákirtteri sanalady. A.Bennıgson Qoja Ahmet Iasaýıdyń Shopan Ata jáne Zeńgi Baba atty da shákirtteriniń bolǵandyǵyn aıtady. Iasaýı shákirtteri jóninde Fýat Kóprýlý: “Mýtasaýýftardyń (sopylardyń) ómirbaıany jaıly eńbekterde Irak, Horasan jáne Maýerannahr sopylarynan basqa túrki sheıhtary dep júrgen sopylardyń barlyǵy derlik Qoja Ahmet Iasaýı tarıqatynyń sheıhtary edi” deıdi. Ahmettiń ákesi dindar, qudaı jolyn ustaǵan ataqty shaıkylardyń biri bolǵan sekildi. Bulaı deıtin sebebimiz, aqynnyń 149-hıkmetinde onyń shyqqan tegi týraly tómendegi syr shertedi:
...Ysqaq baba juryny, sheıh Ibrahım Qulyny,
Mashaıyqtar ulyǵy - sheıhym Ahmet Iasaýı.
...Iasy onyń arasy, jatyr gaýhar parasy,
Mashaıyqtar sarasy - sheıhym Ahmed Iasaýı.
Ahmet Buqar qalasynda Iýsýf Hamadanıdan dinı bilim alǵannan keıin, Túrkistanǵa kelip, sol kezde Ortalyq Azııada keń taraǵan sopylyq, dinı-taqýalyq ıdeıalardyń iri nasıhatshysyna aınalady. Ahmet Iasaýıdiń erjete kele Túrkistanǵa kelýi dinge baılanysty bolsa kerek. Aqyn óz óleńderinde Túrkistanǵa kelgeni jaıynda bylaısha baıandaıdy:
...On jetimde Túrkistanda turdym, mine
On segizde Shiltemeneı sharap ishtim,
Rýzy qyldy, Jánnat kezip qorlar qushtym,
Haq Mustafa júzderin kórdim, mine.
«Dıýanı Hıkmet»
Onyń búgingi urpaqqa jetken kólemdi shyǵarmasy — «Dıýanı hıkmet/ Dıýanı Hıkmat» (Hıkmat - jınaq). Bul shyǵarma alǵash ret 1878 j. jeke kitap bolyp basylyp shyǵady. Sodan keıin ol Ystambul, Qazan, Tashkent qalalarynda birneshe qaıyra basylady. Sonyń biri 1901 j. Qazanda Tynyshtyqulynyń qazaqtarǵa arnap shyǵarǵan nusqasy bolatyn.Tórt tarmaqty óleńmen jazylǵan bul shyǵarmasynda aqyn óziniń bala kúninen paıǵambar jasyna kelgenge deıin ómir jolyn baıandaıdy, tirshilikte tartqan azabyn, kórgen qaıǵysyn aıtady, buhara halyqqa ústemdik júrgizýshi handardyń, bekterdiń, qazylardyń jibergen kemshilikterin, jasaǵan qııanattaryn synaıdy, bul fánıdiń jalǵandyǵyn bildiredi. «Dıýanı Hıkmetten» túrki halyqtaryna, sonyń ishinde qazaq halqyna, ertedegi mádenıetine, ádebıetine, tarıhyna, Etnografııasyna, Ekonomıkasyna qatysty baǵaly derekter tabýǵa bolady.
Baqytjan Ótkelbaev
