QURAN-ADAM «AQYLYNA» ORYN BERGEN BIRDEN - BIR KITAP
Adamzat tarıhy Adam atam men Haýa ananyń jaralýmen bastalyp, urpaqtarymen jalǵasyn tapqanyn eshkim joqqa shyǵarmasa kerek. Adam ata – birinshi paıǵambar, alǵash Haq dindi jetkizýshi. Áýelde dindi jubaıy Haýa anaǵa ǵana nasıhattady. Budan dinniń adam ómirinde alar orny erekshe ekendigin kórý qıyn emes. Osy jerde «ýahı» (din, ıláhı kitaptar) men órkenıet oshaǵyn qalyptastyrýshy negizgi kúsh «aqyl» arasyndaǵy baılanysty túsindire otyryp, taqyrypty ashyp kórelik.
Imam ál-Bázdáýı: «Qybla ıeleriniń barlyǵy: Adamnyń (ǵ.s.) Allanyń elshisi bolǵanyn rastaıdy. Keıbir muǵtazıler: «Ol (Adam ata) paıǵambar bolmady. Óıtkeni, ol paıǵambar bolyp jiberiletindeı adamdardan áli eshkim joqtuǵyn. Ol elshi bolǵanda, odan taraǵan ul, qyzdary da elshi bolar edi. Ári balalary týylmaı turyp kúná (tyıym salynǵan aǵashtyń jemisin jedi) jasady. Ol týraly Alla Taǵala habar berdi. Al Alla elshileri bolsa, eshqandaı kúná jasamaıdy», – deıdi. Qybla ıeleriniń barlyǵy: «Rasynda, Alla Adamdy, Nuhty, Ibrahımniń áýletin jáne Imrannyń áýletin arnaıy tańdady (elshi etti)» («Ál-Ǵımran» súresi, 33-aıat) degen aıatty dálel qyla otyryp, Adam atanyń haq paıǵambar ekendigin rastaıdy» [1] degen.
Muǵtazılerdiń, «kúná jasady» degen máselege keler bolsaq, paıǵambarlar keıbir isterde qatelik «zállá» (záredeı aǵattyq) jiberýi múmkin. Mysaly: birde paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) Quraıysh kósemderiniń bir jerge jınalǵan sátin paıdalanyp, ıslam dinin túsindire bastaıdy. Sol kezde kózi soqyr, kókiregi ımanǵa toly Abdýlla ıbn Ýmmý Máktým kelip, Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) ózgelermen sóılesip turǵanyn ańdamaı ıslam dini týraly keıbir máselelerdi suraı bastaıdy. Alla elshisi (s.ǵ.s.) bolsa, quraıysh kósemderiniń toptasyp qalýyn dindi jetkizýdiń bir múmkindigi dep bilip, Abdýllanyń ótinishine kóńil aýdarmaıdy. Osy kezde «Ǵábásá» súresi, 1-7 aıatary túsip Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) bul isiniń durys emestigi eskertiledi. Mine, osyndaı aǵattyqtar ár paıǵambardyń ómirinde júz bergenin ári onyń paıǵambar bolýyna kedergi jasamaıtynyn Quran aıattary negizinde kórýge bolady.
Qazaqtyń qazıy Ǵumar Qarash, «Adamdar dindi saqtaı ma, ıakı din adamdardy saqtaı ma?» degen maqalasynda mynandaı oı aıtady:
«Bul suraqtarǵa naqty jaýap berý úshin áýeli din degenimiz ne, dinniń kisige áser-yqpaly qalaı, sony bilýimiz kerek. Sonan keıin ǵana atalǵan suraqtarǵa jaýap berýge bolady. Kóptegen kisilerdiń pikirinshe, din adamzatqa tán nárse emes, óz aldyna jeke paıda bolǵan nárse delinedi. Bulardyń oıynsha, din – mýhnın dálingen nárse, ǵylymı túrde sený, ılaný dep qaraıdy. Sonymen qatar olar áldekimder tarapynan shyǵarylǵan baǵzy nárselerge tabynady jáne jumaqta máńgi jasaımyz degen soqyr senimde júredi. Shyndyǵyna kelgende, olardyń aıtqanyndaı bolsa, din kisini saqtaı almaıdy, kerisinshe, dinniń ózin kisiler saqtaý kerek bolady. Mundaı din aqıqat ǵylym-bilimmen birge jasaı almaıdy. Bireýler halyq kózi neǵurlym ashyla tússe, dinniń de tynysy taryla túsedi deıdi. Alaıda Quran Kárimniń aıtýynsha, din – jalǵan nárse emes, aǵaıyndardyń shyn tábıǵı senimi. Buǵan qaraǵanda, eshqandaı adam dinsiz ómir súre almaıdy. Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, árkimniń óz dini bolady. Máselen, bir kisi durys sóıleýdi ózine ádet qylǵan, dúnıedegi barlyq nárselerdi óz qalpynda kórsete bilgen. Bul kisi osy qasıet-minezdi ózine din etip tutqan. Bul senimi ony jalǵan aıtýdan tyıyp, ár nárseden saqtaıdy.
Ekinshi bireý Qudaıǵa sendim dese de, is júzinde kerisinshe ádet qylady. Soǵan daǵdylanǵan. Osyndaı adamdar aýyzeki sóılegende láıılaha ılalla muhammadúr rasýlalla dese de, is júzinde taǵy da birneshe usaq, kishi Táńirlerge tabynady. Bul paıǵambarymyzdyń jolyna ashyqtan-ashyq qaıshylyq ekendigi belgili. Bulardy ımandy adam deımiz be, álde kápir deımiz be? Bundaı úsh toptaǵy adamdardyń úsheýiniń de úsh túrli dini bar. Eń áýelgisi, ári paıdalysy – Qudaıǵa syıynǵan. Basqalary ártúrli dinderdi ustanǵan. Dindi jasandy deýshilerge qaraǵanda, bular birshama táýirleý. Qysqasy, adam kóńili ár nársege qýalaı berilip, boıusynsa, ol sonyń dini bolady. Sondaı-aq din adamdarǵa múdýar (muqtaj) emes, adam dinge muqtaj, adamdardy din ǵana dúnıege málim etedi»[2].
Qoryta aıtar bolsaq, sonaý Adam atadan búginge deıin adam balasy ıgiligi úshin órkenıettiń san asýlaryn baǵyndyryp, ǵylym-tehnologııanyń kúshimen sengisiz isterge qol jetkizdi. Órkenıettiń negizi sanalatyn quqyqtyq, Ekonomıkalyq júıeler rettelip, fılosofııalyq tereń oılar ortaǵa shyqty.
Munyń bári adam balasyn ózgeden erekshelendiretin aqyldyń kómegimen iske asyp otyr. Osy turǵydan din órkenıetti qoǵam qalyptastyrýda yqpaly erekshe desek bolady. Iaǵnı, Quran – adam «aqylyna» eń kóp oryn bergen birden-bir kitap. Báz bireýler aıtqandaı, din dogmalyqtan turmaıdy. Qasıetti Quranda aqylǵa keń eriktiń berilýi jáne dinde árbir máselege naqty dáleldermen sheshim shyǵarylýy sonyń aıǵaǵy. Demek, órkenıet qurylymdary aqyldyń kómegimen iske asqan bolsa, aqyl ýahıdy túsinýde bir qural ǵana.
Sonymen qatar, órkenıet dinniń negizi bolǵan teńdik, ádildik jáne meıirimdilikten bastaý alýy kerek. Bul negizderdi joǵalytqan qoǵamda shynaıy órkenıet bolmaq emes!
Samet Oqanuly,
ıslamtanýshy
[1] Ábý Iýsr ál-Bázdáýı, Usýlýd-dın, 99 b.
[2] «Ǵumar Qarash shyǵarmalary», II tom, 53-54 bb.
