QURBANǴALI HALIDI JÁNE ONYŃ EŃBEKTERI
Sondaı derekterdiń qataryna HIH ǵ. sońy men HH ǵ. basynda ómir súrgen, jerlesimiz Qurbanǵalı Halıdıdiń «Tarıh-ı jarıda-ı jadıda» – «Jańa tarıh jazbalary» (1889) jáne «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» – «Shyǵystyń bes tarıhy» (1910) atty eńbekterin jatqyzýǵa bolady. Bul eki eńbekte te Qazan qalasyndaǵy «Órnek» baspasynan jaryq kórdi.Eki eńbek te eski ózbek, tatar, túrik, qazaq tilinde jazylǵan jáne onda arab, parsy tilindegi ǵylymı termınder óte kóp qoldanylady.
Qurbanǵalı Halıdı 1846 jyly qarasha aıynda Aıagóz qalasynda dúnıege kelgen. Onyń ákesi, tatar saýdageri Halıd – Qazan ýeziniń Ýrnash Bashı aýylynyń týmasy. Anasy Bıbi Afıfa da sol aýylda týǵan. Halıd jastaıynan qazaqtarmen saýda jasap, keıin Aıagóz qalasyna kóship keledi. Sol jerde 30 jyl turady. Sodan soń Qytaıdaǵy Shyńjań provıntsııasy Tarbaǵataı okrýginiń ortalyǵy Sháýeshek qalasyna kóshedi [1].
Hazireti Qurbanǵalı Aıagóz medresesinde Muhammed Sadyq Ysmaıyluly esimdi moldadan dáris alyp, keıin Semeı qalasyna baryp, Ábdijappar Ǵubaıdýllaulynyń medresesinde oqýyn aıaqtaıdy [2].
Ol jerde arab, parsy, túrik tilderin meńgeredi. Sonyń kómegimen shyǵys tarıhynan kóp maǵlumat alady. Medresede dinı bilim beriletinine qaramastan, óziniń zerektiginiń arqasynda Qurbanǵalı Halıdı zaıyrly ǵylym salysynan da kende qalmaıdy. Ol óziniń týǵan tili tatar tilinen basqa orta azııalyq 1874 jyly Qurbanǵalı Sháýeshektegi bir meshittiń ımamy bolady jáne osy qyzmetti ol ómiriniń sońyna deıin, ıaǵnı 1913 jyldyń 14 naýryz aıyna deıin atqarady. Qurbanǵalı reseılik musylmandardyń mádenı ortalyqtarynan alysta júrgenine qaramastan, óz zamanynyń rýhanı ómirinen áste tys qalǵan joq. Ǵalym HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda Reseıde túrik tilderinde shyǵatyn kitaptardy, gazet-jýrnaldardy udaıy jazdyryp aldyryp otyrǵan.
Ásirese ol 1905 jyldan bastap Orynborda aıyna eki ret tatar tilinde shyqqan «Shýro» jýrnalynyń turaqty oqyrmany bolǵan. Osy jýrnaldyń redaktory, belgili tarıhshy Rızzadın Fahrýddınovpen hat jazysyp turǵan. Tipti Ystambul qalasynan shyǵatyn tarıhı ádebıetterdi, merzimdik basylymdardy jazdyryp alyp otyrǵan [1].
Qurbanǵalı Halıdı «Tarıh-ı jarıda-ı jadıda» eńbegin 1886-1887 jyldary Shyǵys Túrkistanǵa jasaǵan saıahaty kezinde ózi kórgen, kezdesken adamdardan alǵan málimetterdi paıdalanyp, ǵylym adamdarynyń jazǵan eńbekterine súıene otyryp jazǵan. Sol sebepten bul eńbekti bir jaǵynan saıahatnama, ekinshi jaǵynan ǵylymı-zertteý jumysy dep aıtýǵa bolady.Avtor bul eńbekte Shyǵys Túrkistandaǵy Manas, Sanchy, Úrimshi, Daýanshy, Turpan, Astana sııaqty qalalardyń Etnıkalyq qurylymyn, jer-sý attaryn, mádenı ahýalyn, meshitteri týraly málimetter berip, sol qalalarda ómir súrgen ataqty adamdar, olardyń ómiri týraly jazady. Sonymen qatar Shyǵys Túrkistannyń Turpan qalasynda bolǵanda aıtylǵan «Ashabý-l-Kahf (Úńgir ıeleri)» dastany týraly, sol aımaqtarda ómir súrgen dúngenderdiń ıslam dinine ótýi týraly málimetter beredi [3].
Qurbanǵalı Halıdtyń «Tarıh-ı jarıda-ı jadıda» - «Jańa tarıh jazbalary» atty eńbeginiń kóshirmelik nusqasyn Ahmet Valı Kazanı «Semıpalatınskaıa ıstorııa. Faksımılııa ı perevod» degen atpen 2001 jyly Berlın qalasynda bastyryp shyǵardy. 2013 jyly Ankara (Túrkııa) qalasynda Bahattın Genchaldyń ázirleýimen osy eńbektiń transkrıptsııasy latyn áripterimen «KITAB-I TARIH-I GERIDE-I GEDID. KARI KURBAN ALI HALIDI» dep basylyp shyqty tilderin jaqsy meńgergen, qazaq tilin jetik bilgen.
Oǵan «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» eńbegindegi qazaq aýyz ádebıtinen keltirgen málimetteri kýá bola alady. Bul eńbek qazaq tiline áli aýdarylǵan joq. Qazaq tiline aýdarylsa, tarıhshylarǵa, shyǵystanýshylarǵa qajetti málimetter alýǵa bolar edi. Oǵan qosa bul eńbek Qurbanǵalı Halıdtyń ekinshi «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» atty eńbegimen tyǵyz baılanysta. Óıtkeni «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» eńbeginiń birneshe bóliminde avtor «Jarıdamyzda jazǵanymyzdaı nemese jarıdamyzdan qarap oqı alasyz» degen sózderdi aıtyp otyrady.
«Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» eńbeginiń Qazanda basylǵan nusqasy 798 betten, 12 taraýdan turady. Taraýlar Ferǵana handary týraly, Alty shahar jaǵdaıy, Qazaqtyń ahýaly jáne handary, Qalmaqtar týraly, Reseıdiń qazaq jerine aıaq basýy jáne keıbir bekinisterdiń qurylysy, ózen, bulaq, jyl aı ataýlary, avtordyń qajylyqqa barǵandaǵy estelikteri, mońǵol-tatarlardyń tarıhy, Japonııa týraly jáne Qytaı handary sııaqty taqyryptardy qamtıdy. Qurbanǵalı Halıdı «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» eńbegin jazýda aldyna qandaı maqsat qoıǵandyǵyn bylaı baıandaıdy:
«اسلام اللرنده و سائر رجال ملل بين لرنده عمومى و خصوصى تواريخ كتابلر وار اما بزم بو طرﻓﻧﯓ اهلاف و اخلافنى مبين بيان ايدن بو سياقدا بر مجموعه نجيبه كورلمش اولمدغندن "الفضل للمتقدم" مفادنچه بوﯖا تعقيبا هر نه قدر مفصل تاريخ و تواريخ يازيلور ايسه ده شرق احوالندن بحث ايدنلره بو مجموعه م بر اساس اولوب لعل اهل انصاف بنم بو يولده ايدن سعيمى ضايع ايتمز محنتم بوشه كتمز و بوندن خبر اخذ ايدن اهل قلم ناممى يمان بتمز اميدنده يم.» Aýdarmasy: «Islam elderi men basqa da ulttarda olardyń óz tarıhy týraly jazylǵan kitaptary bar. Al bizdiń elimizde burynǵy ótken oqıǵalar men adamdar týraly anyq baıandaıtyn kitaptar joq. Sondyqtan da «Kim birinshi bastasa – ataq sonyki», – degen sózge júgine otyryp: «Osy ýaqytqa deıin qansha tarıhı kitap jazyldy, biraq Shyǵys óńiriniń tarıhyn jazǵysy keletinderge osy eńbegim negiz bolar dep úmittenemin. Ádil adamdar meniń bul eńbegime kóz juma qaramas. Eńbegim bosqa ketpes jáne shyǵarmamdy paıdalanǵan ǵalymdar atyma kir keltirmes», – dep senemin» [4, 5-b.].
Qurbanǵalı Halıdı osy eńbekti jazýda kópti kórgen adamdardan estigen aýyzsha málimetterdi jıi qoldanady. Sonymen qatar sol málimetterdiń durystyǵyn tekserý úshin kóptegen ǵylymı ádebıetterdi paıdalanǵanyn aıtady. Ol «Raýdatý-s-safa», «Mýstafadý-l-Ahbar», «Ýsýl lısan arabııa», «Tarıh Tabarı», «Jýǵrafııa-ı Kábır», «Ǵazaýat-ı Chın», «Jahanname», «Qutadǵý Bilik» t.b. ádebıetterdi jıi qoldanyp otyrǵan.Qazaqtyń ahýaly jáne handary atty taraýdy jazýǵa Qurbanǵalı Halıdı jıyrma jyldaı ýaqyt jumsaǵanyn jáne kóp izdengenin aıtady:
«اسياى وسطى و تركستان شرقيده اولان حوادثاتﻟرﻧﯓ ترقيمنى تمامدن صوﯖره قضاق و خانان قضاقستانﻟرى يازمغه ابتسار ايلديم بونلرﻧﯓ كثرتى بارچه ﻧﯓ آغزنده وار لكن خصوصى تواريخ و تذكرﻩلرى اولمدغندن حقنده هر كم بر سوز يازيب بعض دللرى مرض فاسد بر غرض وبغضﻟر محض تمسخر بى غرض وبغضﻟر حقيقتنى تفتيش قيلميوب مجرد فرض وبغضﻟر اصل حالﻟرينى بلديسه ده تفصيلدن رفض يعنى بياننى ترك ومجمل تاشلديغى ايله فقير بو بابده سعى بليغ وبذل بى دريغ ايدوب يكرمى يلدن زياده بوﯖا دائر اخبار و بوﯖا متعلق آثارلرى جمع و جم قيلب جملهﺴﻳﻧﯓ زبده سينى بو كتابچه ده درج ايلديم جدكدمز اهل ادراكه بعد التتبع معلوم اولور.»
Aýdarmasy: «Orta Azııa men Shyǵys Túrkistanda ótken oqıǵalardy baıandap, támamdaǵan soń, qazaq jáne Qazaqstan handarynyń tarıhyn jazýǵa kiristim. Olardyń barsha tarıhy kóptiń aýzynda saqtalǵan. Biraq arnaıy jazba tarıhy men jazbalar bolmaǵandyqtan da, árkim ár túrli pikir bildirip keldi. Olardyń keıbireýleriniń dálelderi jalǵan, aram maqsat úshin, keıbireýleri jek kórinishti etý úshin jazǵan. Keıbireýler aqıqatty zerttemeı, jaı paryz úshin ǵana qolyna alǵan. Keıbireýler negizgi tarıhı jaǵdaıdy bilse de, oǵan jete mán bermegen. Osyndaı sebepterdi eskere otyryp, men bul taraýdaǵy tarıhty shynaıy túrde hatqa túsirýge úlken kúsh saldym, jıyrma jyldan astam ýaqytymdy qazaq tarıhyna qatysty málimetterdi jınaýǵa jumsadym. Olardyń ishinen qaımaǵyn qalqyp alyp, osy kitapqa engizdim. Oqyp shyqqannan keıin, jazǵanymyz túsinigi bar adamdarǵa málim bolar» [4, 140-b.]
Sovet úkimeti zamanynda «Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı» tarıhshy-zertteýshiler eńbekterinde túpnusqa kúıinde qoldanylsa, alǵash ret bul eńbekti 1992 jyly ǵalymdar B. Tótenaev pen A. Joldasov qazaq tiline aýdaryp, «Taýarıh hamsa (Bes tarıh)» degen atpen Almaty baspasynan jaryqqa shyǵardy [5].
Qazaq tilindegi osy nusqany kóptegen tarıhshy ǵalymdar derek kózi retinde óz eńbekterinde paıdalanyp keledi. Mysaly, E. Bekmahanov óziniń «Qazaqstan HIH ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda» atty eńbeginde: «Qazaqstan men Orta Azııa tarıhy jóninde shyǵys tilderinde jazylǵan ádebıetiniń ishinen Qurban-Álı-Qajy-Halıd-oǵlynyń túrik-tatar tilderinde jazylǵan qyzǵylyqty eńbegin aıtý qajet. Avtordyń arab, túrik jáne parsy tilderinde kóp-kóp derekter keltirýine qaraǵanda, bul kisi shyǵys elderi tarıhynyń bilgiri bolsa kerek» [6, 17-b.] dep jazady.
Sondaı-aq M. Maǵaýınniń «Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet» [7] atty eńbeginde, Sh. Kerimovtyń «Kúıeý keltir, qyz uzat» [8] atty eńbeginde «Taýarıh hamsa (Bes tarıh)» kitabynan málimetter qoldanǵan.Sonymen qatar A.N. Muqanova «Qurbanǵalı Halıdtyń «Taýarıh hamsa» eńbegi qazaq tarıhynyń deregi retinde» [9] atty alǵashqy kandıdattyq dıssertatsııany jazdy.
Oǵan qosa shyǵys túrkistandyq Hafız Sattar Salıh pen Qyzyrkeldi Ábdirahmanuly «Taýarıh hamsa: bes tarıh» [10] degen atpen 2014 jyly Beıjiń qalasyndaǵy «Ulttar baspasynan» jeke kitap etip jarııalady.
Joǵaryda atalyp ótken aýdarma basylymdardyń ǵylymı yqtııattylyqpen aýdarylǵandyǵyna qaramastan, arab, parsy, shaǵataı tilderindegi sırek termınder men uǵymdardyń, adam men jer attarynyń jańsaq oqylǵan jerleri, mazmundalyp aýdarylǵan, ne múldem qalyp ketken tustary, sol zamandaǵy ıdeologııalyq qysymǵa baılanysty ıslamı paıymdaýlardyń deni qysqartylyp ketkeni baıqaldy.
Sondyqtan da 2019 jyly fılıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Tursyn Jurtbaı bastaǵan top eńbektiń 4 bóliminiń qazaq tilindegi nusqasyn qaıta qarap, túpnusqamen salystyryp, tolyq aýdarma jasap „Taýarıh-ı hamsa-ı sharqı“. Shyǵystyń bes eliniń tarıhy“ degen ataýmen 2 tom etip shyǵardy. Kitap Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq akademııalyq kitaphanasynyń baspa-redaktsııa ortalyǵy arqyly az tırajben basylyp shyqty. Eńbektiń qalǵan bólimderi de tolyq aýdarylyp, bolashaqta jaryqqa shyǵady degen úmittemiz. Qurbanǵalı Halıdıdiń bul eńbeginiń ǵylymı mańyzy erekshe. Onda Qazaqstan men Ortalyq jáne Orta Azııa ulttarynyń ortaq tarıhy bir-birimen baılanystyra baıandalǵan, tarıhı-shejirelik sıpaty erekshe, munda jalpy túrki tektes ulttardyń Etnografııasy, saıası-jaǵyrapııalyq keńistigi, el-jer ataýlary barynsha ǵylymı birlikte qarastyrylǵan. Sondaı-aq qoljazba mátininen atalǵan ulttardyń ádebı tilininiń qalyptasý úrdisi barynsha qanyq ańǵarylady. Bul eńbek tarıhshylarǵa, shyǵystanýshylarǵa, din qyzmetkerlerine, stýdentterge jáne jalpy oqyrmandarǵa qyzyqty málimetter beredi dep senemiz.
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:
Dj.H. Karmysheva Kazahstanskıı ıstorık-kraeved ı Etnograf Kýrbangalı Halıdı. // Sovetskaıa Etnografııa, 1971. - №1. – S. 100-110.„Shýro“, 1913, №6. 163 b.«KITAB-I TARIH-I GERIDE-I GEDID / KARI KURBAN ALI HALIDI»; yay. haz. Bahattin Gencal. – Ankara: Turk Tarih Kurumu, 2013Qurbanǵalı Halıdı. Taýarıh hamsa. - Qazan: Órnek, 1910. – 782 b.Qurbanǵalı Halıd. Taýarıh hamsa (Bes tarıh). / Aýd. B. Tótenaev, A. Joldasov. – A.: Qazaqstan, 1992. – 304 b.Bekmahanov E. Qazaqstan HIH ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda – A.: Sanat, 1994. – 416 b.Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet / M. Maǵaýın. – A.: Ana tili, 1992. – 176 b.Kúıeý keltir, qyz uzat. / Sh. Kerimov. – A.: Ana tili, 1992. - 112 b.A.N. Muqanovanyń « Qurbanǵalı Halıdtyń «Taýarıh hamsa»/ Tarıh ǵylymnyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin daıyndalǵan dıssertatsııanyń avtoreferaty. – Qaraǵandy, 2007. – 30 b.Qurbanǵalı Halıd. Taýarıh hamsa: bes tarıh. / Aýd. Hafız Sattar Salıh, Qyzyrkeldi Ábdirahmanuly. – Beıjiń, 2014. – 470 b.
Baýyrjan MUSTAFAEV,
L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti
«Otyrar kitaphanasy» ǵylymı ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri
