RÝHANI «MEN» ZORAISA – KEMELDIK

Baýyrjan batyr «Meniń menim – men emes, myńnyń meni» deıdi. Á degende «Meniń sózim – meniki ǵana emes, myńnyń, kóptiń sózi» dep túsindik. Baqsaq, bul sózdegi danalyq budan da tereń eken.

Adamnyń «meni» eki «mennen» turady. Biri – nápsisine baılanǵan jalǵan men. Ekinshisi – rýhanı ózegine taban tiregen naǵyz men. Pende nápsilik «menine» qamalǵanda jalǵyzdyqtyń qurbany bolyp, quryp tynady. Rýhanı «menin» tapqan kezden bastap keńeıip, zoraıa beredi. Osy eki «mendi» ajyrata bilý – bilimniń basy, shynaıy «menińdi» tabý – rýhanı túleý, dúnıege qaıta kelý.

Ózińdi taný, tabý – úderisti is (protsess), Evolıýtsııalyq qubylys. Quranda bul protsess «Azǵyrýshy nápsi – ózin sókken – tazarǵan – razy bolǵan nápsi» sekildi jannyń tazarý satylary retinde baıandalady. Tazarǵan nápsi – oıanǵan rýh júregińe jiger, tirligińe maǵyna, janyńa tynyshtyq syılaıdy. Qysqasy, eki týylmaı es jımaısyń.

Naǵyz «menińdi» tabý – ońaı emes. Tipti qudaıynyń bar ekenin túsingen pendeniń ózi jalǵan «meniniń» jeteginde júrip, adasýǵa ushyrap jatady. Rýhanı ózegin tappaý, Jaratýshymen baılanystyń nasharlyǵy (ımannyń álsizdigi) nápsiniń san-túrli qýlyǵy men pasyqtyǵyna jol ashady. Shaıqatylyp júrip shaqshadaı basyń talaı tasty túgendep shyǵady. «Bul da – synaq pen sabaqtyń kórinisi» desek te, adamshylyq, ar-ıman, aqyl-parasat, meıir-mahabbat sekildi rýhanı tuǵyryńa taban tirep, abyroıdyń bıigine kóterilgenge ne jetsin!

Asyl dinimizde «nápsini (janýarlyq, saıtanı sıpattar pen ózimshil keýdeniń  qosyndysynan quralǵan «jalǵan men») tárbıeleý, tipti óltirý» degen uǵym bar. Rýhanı damýdyń ol qaǵıdaty «ólmeı turyp ól» degen ósıetpen bekigen. Bizdiń oıymyzsha, ólmeısiń, ólip-tirilesiń. «Nápsibaı» retinde ólip, «rýhjan» retinde qaıta ómirge kelesiń. Qazaq razy bolǵanda «týsań tý» demeı me?!

Ras, Allanyń qalaýymen bir oqıǵanyń sebebinen «tolǵaǵyń» tez kelip, sanańdy jarq etkizgen, júregińdi solq etkizgen ǵalamat ózgeris, ǵajaıyp sekiris bolýy da múmkin. Biraq onyń ózi de «toǵyz aılyq tolysýdyń» – ishtegi sher men armannyń nátıjesi. Jaratqan Ień jar bolyp, janyń nurlanyp, kókirek kóziń ashylyp, «ekinshi ret týǵan» soń da ózińdi taný úderisi jalǵasa bermek. Endi tolysý, kemeldený sapary bastalady. Sapar barysynda tipti birneshe ret «ólip-tirilýge» týra keledi. Al bul ónerdi meńgergen adam ólimnen qoryqpaıdy...

Bul qubylysqa basqa qyrynan qarasańyz: adamnyń «meni» joǵalmaıdy (ólmeıdi), qubylady. Shekarasyn tánimen shektegen tar túsinik, tuıyq «men» men Jaratýshy Iesimen birlikti sezingen «mahabbat-men» arasynda damýdan ótedi. Quranda aıtylǵanyndaı, keri ketip, «mal sııaqty, maldan da tómen» dárejege túsip qor bolý men perishteler sájde jasaıtyndaı záý bıikke kóterilý – adam múmkindigi men erkindiginiń kórinisi.

Shyn «menniń» zoraıýy, nurlanýy – súıispenshilik pen ýaıymnan, keńdik pen namystan, ar men ımannan. Óıtkeni jalǵan «men» – nápsi de zoraıyp, semire alady. Nápsisine qul bolǵan ózimshil pendeniń «meni» ózgeni óz ishine qul retinde, zat retinde alý arqyly úlkeıgisi, myqty bolǵysy keledi. Ondaı pende «men» dep, «meniki» dep sóıleıdi. Ózgelerdi paıdalaný arqyly isingen bul «menniń» ishi qýys, irgesi shirik. Bundaı nápsiniń zoraıýy tákapparlyqqa, ózge «zor» bolǵandarmen baqtalastyqqa bastaıdy. Al rýhanı zoraıý – kishipeıildikke, mahabbattyń (syılastyq pen qurmettiń) názik sáýlesimen birikken tutastyqqa, qamqorlyq pen jankeshtilikke bastaıdy. Rýhanı ósken adam «biz» dep, «bizdiki» dep sóıleıdi. Óıtkeni rýhanı zoraıyp-birikkender bir-biriniń órisine tartylady, bir-birin ósiredi, baıytady. Iá, jaqsy zoraısa ózgeler de zoraıady, jaman zoraısa – jutyp, qurtyp tynady.

Rýhanı «men» zoraısa – kemeldik, nápsánı «men» isinse – kemtarlyq. Rýhanı jaq jetilse – nápsi kishireıedi, al nápsi semirgende – ar-ıman álsireıdi. Nápsimen kúres – jalǵan «menmen» kúres, pendeligińmen kúres. Naǵyz «menniń» zoraıýy –birlikti seziný men jaýapkershilik arqalaý arqyly júzege asady. Dýlat Babataıulynyń «Óksigińdi oılasam – uıqy berip, qaıǵy alam» degen alapat sózi men «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman» degen Abaı hakimniń kúıi, «Ár qazaq meniń – jalǵyzym» degen Sabyr Adaıdyń asyl sózi men Alla elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) «Meniń shashymdy «Hýd» súresi aǵartty» degen túpsiz tanymy – osy zoraıýdyń jarqyn mysaldary.

«Menniń» zoraıýy – ózińnen asyp túsen kezde, ózińnen zor dúnıege (ıdeıa, qundylyq, arman) umtylǵanda jáne ózgeni shynaıy súıgende júzege asady. Adamdy armany, adamzatty asyl ıdeıa alǵa súıreıdi. Kóbine adamnyń ózgerýi, qaıta týǵandaı kúı keshýi alǵash ret (qumarlyq emes) ǵashyq bolýmen júzege asady. Nápsiniń tar sheńberi, jalǵan «meni» mahabbatpen buzylady. Sulýyna (jigitine) esi kete ǵashyq bolyp, ózin umytqan; mahabbattyń názik jibimen basqa janmen tutasyp, jańa bir birliktiń rahatyn, jańa bir sapaly sezimniń dámin tatqan jan keńeıgenin, zoraıǵanyn – shattyqty sezedi. Alǵashqy sezimniń áseri ǵalamat bolǵandyqtan, alǵashqy mahabbat ta júrekti ómir boıy terbep ótedi.  Osy oıanǵan qasıetin saqtaı alǵan, súıý ónerin meńgergen jan – baqytty. Óıtkeni álemniń ózegi, máni men sáni – mahabbat. Adam súıý arqyly zoraıady: áýletin súıgen namysty, otanyn súıgen qaharman, ǵylymdy súıgen ǵulama, ónerdi súıgen qas sheber, qudaıyn súıgen áýlıe bolady.

Ǵumyr durys súrilse, adam «meni» ulǵaıa beredi. Mysaly, aq nekeńdi qıyp, otaý qurǵan kúni «meniń» kemi eki ese zoraıady. Seniń ishińe eki «men» sıyp tur endi: óziń jáne jubaıyń. Endi Qudaı qosqan qosaǵyńnyń abyroıy, qýanyshy men muńy, armany men taǵdyry – saǵan ortaq, seniki. Endi «menińniń» ishinde «biz» bar. Sábıiń dúnıege kelgen kúni «meniń» taǵy ulǵaıady... Dál osylaı, esi bar jigittiń (qyzdyń) «meni» es toqtatqan kúnnen bastap ulǵaıyp, úlkeıe bermek. Onyń «meniniń» ishinde áke-sheshesiniń, ata-ájesiniń, ini-qaryndastarynyń «menderi» birge júredi. Odan da esti jigittiń «ishinde» týystarynyń, dostarynyń «meni» júredi. Úılengennen keıin úsh jurtynyń «menin» qamtıdy, úsh jurtynyń qamyn jeıdi. Qyz bala uzatylyp bara jatqanda «Qulynym, seniń artyńda biz turmyz, áýletiń-tegiń tur. Jaqsy kelin bolsań – abyroıymyzdy aspanǵa shyǵarǵanyń, jaman atyń shyqsa – jer qylǵanyń. Osyny umytpa!» demeı me asyl anasy?..

Al naǵyz erdiń ishinde halqynyń «meni» qosa júredi: ultynyń ótkenin – taǵdyry men muń-zaryn, búginin – qamy men úmitin, erteńin – arman-muratyn arqalap júredi, aıalap júredi. «Ózin ǵana oılaǵan – jamandyqtyń belgisi, ózgeni de oılaǵan – adamdyqtyń belgisi», «Jeti atasyn bilgen ul – jeti jurttyń qamyn jer, ózin ǵana bilgen ul – qulaǵy men jaǵyn jer» degen maqaldardyń bir máni osy.«Atańnyń balasy bolma, adamnyń balasy bol!» degen Abaı hakim ósıeti de, «Báriń bir ata, bir anadan taraǵansyńdar» degen Quran aıaty men hadıstiń mán-mazmuny da – adamı «menniń» zoraıý jolynyń ısharasy.

Áýlıeniń «meni» – adamzattyń «menin» ishine qamtıdy. Islam ǵulamalary týra joldan taımaǵan múminniń ustazynyń «menimen» bir tolqynda terbeletinin, odan keıin súıikti Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) «menimen» úndesetinin, odan ary búkil ǵalammen, barsha jaratylyspen birlik kúıin sezinip, eń aqyrynda Alla Taǵalanyń «menine» sińip-qosylatynyn aıtady.

«Meniniń» ishinde tutas ulty turǵan ul men qyz qandaı urpaq? Olardyń armany men jigeri qandaı? «Meni» ar-ımanyna taban tiregen azamat – qandaı azamat? Qushaǵyn barsha jaratylysqa jaıyp, arqasyn Allasyna tiregen jan qandaı jan? Ondaı jannyń sezimi men seniminiń qýaty qandaı? Jaratýshysyn súıe bilgen adam qandaı adam?

Ujdandy uldarymyz, altyn qursaq qyzdarymyz mol bolsyn. «Men» degeni «biz» degendi bildiretin, «men» dep emes, «biz» dep sóıleıtin, sezinetin erler kóp bolsyn. «Ólmeı turyp ólý», «eki týý» násip bolsyn!

Alǵadaı ÁBILǴAZYULY

«Munara» gazeti, №9, 2021 jyl