RÝHANI QUNDYLYQ DÁSTÚRDE
El ishinde shynynda ónegeli áńgimeler kóp aıtylady. Ony quımaqulaq adamdar aýyzeki tilden jattap, elge taratady. Ájemmen elge baryp, úıdi-úıge kirip, eski áńgimelerdi tyńdap, biraz rýhanı jan dúnıemiz baıyp qaıtatynymyz ras. Bir kúni shilińgir shildede elge saparladyq. Týysqanymyzdyń úıine baryp qonaq boldyq. Saqyrlaǵan jez samaýrynnyń úni men ekpini kıiz úıdiń sánin kirgizip tur. Ortaǵa úlken as kelip, tabaq tartyla bastady. Bir kezde shaǵyndaý tabaqqa salynǵan bas ta kórindi. Ony qart kisige usyna berdi. Bir kezde tartylǵan tabaq ortaıyp, sorpa ishilip, qarııalar jelpinip, áńgime bastady. Uzyn sonar qyzyqty áńgime tartylatyn basqa qatysty eken. Men de qulaq túrdim. Sondaǵy seksenniń seńgirine jaqyndaǵan qarııanyń ulaǵatty sózi kópshilikke oı salatyndaı boldy. Oılap otyrsaq, qazaq degen ár áreketimen-aq óziniń kókeıindegi renishin de, qýanyshyn da betine baspaı, tuspaldap jetkizgeni kóregendik emeı nemene. Mundaı tereńnen terilgen ǵıbratty ónege qaı halyqta bar?
Qarııanyń aıtýynsha, ertede Saraman men Qaraman degen eki dos ómir súripti. Birde Saraman dosyna renjip qalady. Biraq onysyn tamyryna aıtpaıdy. Bir kúni Qaraman atqosshysyn ertip, oǵan qonaqqa keledi. Saraman dosyn qushaq jaıa qarsy alady. Ishtegi nazyn betine shyǵarmaıdy. Dosy da qushaǵyn tosady. Saraman dosyna arnap úlken qoshqaryn soıyp, batasyn alady. Et pisirim ýaqyt boldy degende aldyna bas tartady.
Qarasa, qoıdyń tisteri qaǵylmaǵan eken. Dosy ony baıqamaıdy. Etin jep, qymyz iship, arqa-jarqa bolyp, úıine qaıtady. Jolaı atqosshysy «Myrza, dosyńyz bas tartqanda qoıdyń tisin qaqpaı ákeldi. Sizge bir renishi bar eken» deıdi. Baı shoshyp ketip, «Qalaısha? Renishi bolsa, bas tartyp syılamas edi» dep jaýap beredi. Atqosshy «Marqum ákem aıtýshy edi. Qazaq bireýge renjise, betinen almaǵan. Ózgeniń kóńiline qaıaý, júregine qylaý salarmyn dep saqtyq etken. Nazyn tuspalmen, ymmen bildiredi. Musylmandyqta bireýdiń kóńilin qaldyrǵan, myń Qaǵbany buzǵanmen birdeı eken. Sondyqtan, dáý de bolsa, dosyńyz sizge renshin bildirdi. Qonaq esti bolsa, bul syrdy ózi-aq túsiner degen» deıdi.
Baı attyń basyn keri buryp, at-shapanyn atap, dosynan keshirim suraǵan eken. Osydan bastap qoı basyn pisirgende onyń tisin qaǵyp ákelý adal dostyq pen taza kóńildiń belgisi bop sanalypty.
Bastyń tisin qaqpaı ákelý ókpe, nazdy bildiretini týraly Zeınep Ahmetova «Babalar amanaty» kitabynda mynadaı úzindi keltiredi. «Qonaqtar ketken soń jańalap shaı jasap, endi ózimiz dastarhan basyna otyrdyq. Baıqaımyn atanyń (Baýyrjan Momyshuly) qabaǵy salyńqy. Bir kezde «Dastarhanyń tolymdy, astaryń dámdi boldy. Ásirese «umytylǵan tamaq qoı mynalar» dep ásip pen sút quıǵan ókpe olarǵa óte unady. Biraq sonyń bárin sen jibergen tórt qatelik jýyp ketti. Qonaqtar ony baıqady-baıqamady deı almaımyn. Al men anyq kórdim» degende dymym ishime túsip, kózim qaraýytyp ketti. Búriskenim sonshalyq, qurttaı tesikke syıyp-aq keter edim.
«Ol ne, papa?» dep Bákeń ákesine qarady. Biraq ata maǵan qarap, maǵan arnap sóıledi. «Birinshiden, esi durys qazaqtyń áıeli qonaqqa bas kóterip kirmeıdi. Jaman-jaqsy bolsyn basıeń aman. Ekinshi qateligiń – basty shúıde jaǵymen ákelgeniń. Qoı shúıdesi emes, tumsyǵyn alǵa berip júredi. Úshinshi qateligiń – qoıdyń tisin qaqpaı ákelgeniń. Bul – eń aldymen, tazalyq. Qoı tisiniń túbinde ne jatqanyn qaıdan bilesiń?! Shóp jeıtin, jem jeıtin mal ǵoı. Sodan keıin munyń ekinshi maǵynasy bar. Qazir umytylǵan, kónekózder bolmasa, kópshilik bile bermeıtin jaǵyn da aıtaıyn. Qazaqtar – talaı nárseni yrym, tuspal, ıshara arqyly bildirgen tekti halyq. Sonyń biri osy qaǵylmaǵan tiske baılanysty.
Syılasyp júrgen eki adamnyń bireýi áldenege renjip, biraq sony «sóz kóbeıer» dep aıta almaı júrse, ózi renjip júrgen adamy úıine kelgende etpen birge aldyna tisi qaǵylmaǵan basty qoıady. Sonda bas ustaǵan adam «Á-á, mynanyń ishinde maǵan degen bir qyjyly bar eken, tisin basyp júripti-aý» dep uǵa qoıady. Ári qaraı renishtiń túıinin sheship, túsinisýge bet túzeıdi. Al tórtinshi qateligiń – basty qasqalamaı ákelgeniń. Talaılar munyń mánin uqpaıdy. Ol – «tórt qubylań teń bolsyn, mańdaıyń ashyq bolsyn» degen izgi tilek…» degen eken.
Mine, qarap otyrsańyz bizdiń ata saltymyzdyń astarynda úlken tárbıe, tereń pálsapa men ustamdy ulaǵat jatyr. Rýhanı qundylyqtyń da asqar shyńy osyndaı ádemi ulttyq órnektermen áspettelgen.
G.QOJAHMETOVA
