SÁLEMDESÝ MÁSELESI
Ábý Hýraıradan (r.a) rıýaıat: «Nábı (sollál-lahý ǵaláıhı ýá sallám) bylaı dedi: «Kishi úlkenge, ótip bara jatqan otyrǵanǵa, az kópke sálem beredi». (Býharı)
Alla Taǵala Islamdy adamzat qarym-qatynasyn retteý, arada súıispenshilik pen syılastyq bolsyn dep paryz etti. Bul hadıs osynyń bir kórinisi. Sálem berýden maqsat: áleýmette úlken men kishiniń, kóp pen azdyń dáreje-mártebesin aıqyndaý. Osyǵan saı jasy kishi jasy úlkenge, túrǵan adam otyrǵanǵa, az kópshilikke sálem beredi.
HADISTEGI BIRINShI másele: musylmandyq sálemdesýdiń úlgisi, maǵynasy men mán-jaıy.
Musylmandyq amandasýdyń úligisi: السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ (senderge Alla Taǵalanyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn).
Jaýap úligisi: وَعَلَيْكَمَ السَّلاَمُ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ (senderge de Alla Taǵalanyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn).
Sonymen qatar sálemdeskende السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ (senderge Alla Taǵalanyń amandyǵy bolsyn) dep, oǵan وَعَلَيْكَمَ السَّلاَمُ (senderge de Alla Taǵalanyń amandyǵy bolsyn) dep jaýap berse bolady.
Bul jerdegi másele: Alla Taǵalanyń: «Senderge sálem berilse, sálemge odan jaqsy sálem nemese sonyń ózin qaıtaryńdar»,-degenine[1] saı sálemge teń, nemese odan artyq etip sálem qaıtarý. Mysaly, السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ (senderge Alla Taǵalanyń amandyǵy bolsyn) dep amandasqanǵa وَعَلَيْكَمَ السَّلاَمُ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ (senderge de Alla Taǵalanyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn) dep jaýap qaıtarý.
Imam Ábý Daýd (r.a) rıýaıat etken hadıste Imran ıbn Ál-Hýsaın (r.a) bylaı dedi: «Nábıge (s.a.ý) bir adam kelip: «Ás-salámý aláıkým»,-dedi.[2]
Nábı(s.a.ý) oǵan jaýap bergennen soń ol adam otyrdy. Nábı (s.a.ý:
«On»,-dedi.[3] Osydan soń ekinshi adam kelip: «Ás-salámý aláıkým ýá rahmatýl-lah»,-dedi.[4]
Nábı (s.a.ý) oǵan da jaýap bergennen soń, ol adam otyrdy. Nábı (sollál-lahý ǵaláıhı ýá sallám):
«Jıyrma»,-dedi. Osydan soń úshinshi adam kelip: «Ás-salámý aláıkým ýá rahmatýl-lahı ýá bárákátúh»,-dedi.[5]
Nábı (s.a.ý) oǵan jaýap bergennen soń, ol adam da otyrdy. Nábı (s.a.ý): «Otyz»,-dedi».[6]
Musylmandyq sálemdesýdegi السَّلاَمُ sóziniń maǵynasy: salamattyq, amandyq. Sonymen qatar السَّلاَمُ – Alla Taǵalanyń sıpaty. Maǵynasy: kemshilikten pák. Osyǵan saı السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ jáne وَعَلَيْكَمَ السَّلاَمُ degendi: «Senderdi Alla Taǵala aman, salamat etsin) dep túsinse bolady.
Túp negizinde السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ (senderge Alla Taǵalanyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn) jáne وَعَلَيْكَمَ السَّلاَمُ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ (senderge de Alla Taǵalanyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn) sózi – duǵa, tilek. Sondyqtan osylaı sálemdeskender Haq Taǵalanyń olardy aman etip, ıaǵnı túrli jamandyqtan saqtap, rahmetine bólep, eki dúnıesi berekeli bolýyn tilegen bolady.
EKINShI MÁSELE: sálem berý.
Sálem berý – súnnet. Sonymen qatar jeke adam sálem berýi – súnna-ǵaın. Kópshilik sálem berýi – sýnna-kıfaıa. Iaǵnı, kópshilikten bir adam amandassa jetkilikti. Barlyǵy sálemdesýi mindetti emes.
Sálem tanys-beıtanysqa beriledi.
Imam Ál-Maýardıdiń (rohmatýllahı ǵaláıhı) aıtýynsha bazar sıqıaty kópshilik oryndaǵy adam barlyq adammen amandasýy mindetti emes. keıbirimen sálemdesse jetkilikti. Óıtkeni barlyq adammen amandasatyn bolsa, isi jaıyna qalady, ári ózgelerdiń kóńilin bólip, mazalaryn alady. Sondaı-aq eger bireý bir otyrysqa kelip, onda adam kóp bolmasa, barlyǵyna bir sálem bergeni jetkilikti. Eger kóp bolsa, onda kirgen kezde esik janyndaǵylarmen amandasyp, sol barsha jıyndaǵy adammen sálemkenine jatady.[7]
ÚShINShI MÁSELE: sálemdi estigender sálemge jaýap berýi.
Sálemine jaýap estýin qalaǵan sálim estirtip aıtý kerek! Jaýap bergen de solaı. Bul arada túsinbeýshilik, narazylyq týyndaýyna tosqaýyl bolady.
Jıynda sálemdi estigenderdiń bir bóligi sálemge jaýap berýi – ýájip-kıfaıa. Iaǵnı, bul jaǵdaıda jıyndaǵy barlyq adam sálemge jaýap berýi mindetti emes. Sondaı-aq sálem qaıtarǵandar turyp amandassa bolady. Eger sálemge eshkim jaýap bermese, onda jıyndaǵynyń barlyǵy kúná istegen bolady.
TÓRTINShI MÁSELE: radıo, teledıdar t.b. aspaptan estigen sálemge jaýap berý.
Radıo, teledıdar t.b. aspaptan estigen sálemge jaýap beriledi. Bir mátindi oqyǵanda onda sálem aıtylsa, oǵan da jaýap beriledi. Sebebi «as-salámý aláıkým» degen sóz – duǵa, tilek. Iaǵnı, Alla Taǵalanyń sálemi men amandyǵyn tileý úlgisi. Sondyqtan, mysaly, radıodan dıktordyń sálemin estigen adam oǵan Alla Taǵalanyń: «Senderge sálem berilse, sálemge odan jaqsy sálem nemese sonyń ózin qaıtaryńdar»,-degenine[8] saı dıktorǵa ol bergendeı, nemese odan artyq sálem beriledi. Mysaly, dıktor: «As-salámý aláiıkým!»,-dese,oǵan: «Ýa aláıkýmýs-salám, nemese «ýa aláıkýmýs-salám aý rohmatýllahı aý barakátúh»,-dep jaýap beriledi.
BESINShI MÁSELE: musylman bolmaǵan adammen amandasý.
Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý): «Iahýdı men nasaralarmen birinshi bolyp amandaspańdar!»,-degenine[9] saı musylmandar musylman bolmaǵandarmen birinshi bolyp sálemdespeıdi.
Eger ıahýdı, nasara nemese majúsı sálem berse, olardyń sálemine وَعَلَيْكَ (saǵan da) dep jaýap berse bolady.
ALTYNShY MÁSELE: pasyqpen amandasý.
Júmhýr ǵalymdardyń pikirinshe pasyqpen, oǵan jáne ózgelerge ónege bolý úshin sálemdespeý súnnetke jatady.
JETINShI MÁSELE: áıelzatpen amandasý.
Erkek mahramy bolmaǵan jas bóten áıelmen birinshi bolyp sálemdespeıdi. Eger mahram bolmaǵan jas áıel sálemdesse, oǵan jaýap berýi – mákrúh.
Áıel áıege sálem berýi, erkek mahram áıelmen jáne sháhýetti, ıaǵnı qumarlyqty qozdyrmaıtyn qart áıelmen amandasýy – súnnet.
Ǵalymdardyń keıbiri erkek mahram bolmaǵan kez kelgen áıelmen sálemdesýge bolmaıtyny jaıynda aıtqan.
SEGIZINShI MÁSELE: amandasý tártibi.
Hadıste aıtylǵandaı kishi úlkenge, júrip bara jatqan otyrǵanǵa, az adam kópke sálem beredi. Eger eki jaq ta jas, sany, ahýaly jaǵynan teń bolsa, onda nazarǵa ilim, dindarlyǵy alynyp, dúnıe turǵydan dárejesi, mysaly baı bolǵany esepke alynbaıdy. Mansap turǵydan tek jazalaý quqyǵy bar sultan esepke alynsa bolady. Eger eki jaq jas, san, ahýaly, ilimi, dindarlyǵy, mansaby, ıaǵnı barlyq turǵydan teń bolsa, onda birinshi bolyp abzaly amandasady.
Paıǵambarymyz (s.a.ý) bylaı dedi: «Musylman baýyrymen bolǵan qatynasyn úsh kúnnen artyq úzip, sol ekiarada kezdesken ýaqytta bir-birinen teris qaraýyna bolmaıdy. Olardyń jaqsysy kezdeskende birinshi bolyp amandasqany».[10]
Eger eki jaqtyń barlyǵy, mysaly qol alysyp sálemdesse onda ekinshi jaqtyń barlyǵy sálemge jaýap beredi.
Eger jaıaý kele jatqan salt attymen birinshi bolyp amandassa, salt atty sálemine jaýap beredi.
TOǴYZYNShY MÁSELE: balalarmen amandasý.
Tárbıeleý, sálemdesý súnnetin qalyptastyrý maqsatynda úlken adam balamen birigshi bolyp amandasqany durys. Nábı (sollál-lahý ǵaláıhı ýá sallám) solaı etetin.
ONYNShY MÁSELE: ısharamen sálemdesý.
Daýystap sálemdesý múmkin bolǵan jaǵdaıda ısharamen amandasý durys emes. sebebi Rasýlýllah (s.a.ý) bylaı dedi: «Iahýdı men nasaralarǵa uqsamańdar! Óıtkeni ıahýdılerdiń sálemi ısharamen, al nasaralardyń sálemi alqandy kóterýmen bolady».[11]
Nábıdiń (s.a.ý) bul tyıymy jaqynnan, daýystap sálemdesý múmkin bolǵan jaǵdaıǵa qatysty.
Isharamen daýys jetpeıtin jerdegi adammen sálemdesse bolady.
Qulaǵy estimeıtin adam ısharamen amandassa, oǵan daýystap jáne ısharamen sálem qaıtarylady.
ON BIRINShI MÁSELE: qol alysyp sálemdesý.
Qol alysyp amandasý – súnnet.
Qol alysyp sálemdesý arada súıispenshilikti týdyratyn amal.
Qol alysyp amandasýdyń kemel úlgisi – eki qoldap sálemdesý.
Sálemge jaýap berýshi qolyn sálem bergen adamnyń qolynan buryn almaý – qol alysyp amandasýdyń ádebine jatady.
ON EKINShI MÁSELE: qushaqtasyp jáne súıisip sálemdesý.
Bul máselege qatysty ǵalymdar túrli pikir aıtty. Mysaly, ımam Malık (rohmatýllahı ǵaláıhı) qushaqtasyp jáne súıisip amandasýdy mákrúhke jatqyzyp, ustanymyna ımam Tırmızı (rohmatýllahı ǵaláıhı) Ánastan (r.a) rıýaıat etken hadısti dálel etken. Ol rıýaıatta Rasýlýllah (s.a.ý) súıisip amandasýǵa tyıym salyp, qol alysyp sálemdesýge ruqsat etken.[12]
Júmhýr ǵalymdar: «Sapardan kelgen adammen qushaqtasyp jáne súıisip amandasýdyń oqasy joq»,-dedi.
ON ÚShINShI MÁSELE: ıilip sálem berý.
Iilip sálem berý: amandasý barysynda basty, arqany ııý.
Ǵalymdardyń keıbiri basty ıip, ıilip (eńkeıip) sálem berýdi, amandasqanda basty, qoldy súıýdi mákrúh degen. Alaıda, qurmet kórsetip qoldy súıse bolady. Sebebi Ábý Ýbaıda (r.a) ekinshi ádil halıfa Omardyń (r.a) qolyn súıgen bolatyn. Imam Malık (r.a) qoldy súıýdy durys kórmedi. Biraq onyń bul kózqarasy qolyn súıgizgen adamnyń tákapparlyǵymen baılanysty bolýy múmkin.
ON TÓRTINShI MÁSELE: ornynan turyp qurmet kórsetý.
Eger qurmet kórsetilgen adam soǵan laıyq bolsa ǵalymdar buǵan oń kózben qaraǵan.
ON BESINShI MÁSELE: sálemdesý mákrúh bolatyn jaǵdaılar.
1. Tamaq shaınap;
2. Uıyqtap;
3. Namaz oqyp turǵan;
4. Azan atyp turǵan;
5. Hutba tyńdap otyrǵan;
6. Áýreti ashyq adammen;
7. Ájethanada;
8. Monshada;
9. Dáris barysynda sálemdesý mákrúh.
[1] «Nısa», 86 aıat.
[2] Senderge Alla taǵalanyń sálemi bolsyn.
[3] «Senderge Alla taǵalanyń sálemi bolsyn»,-dep amandasqany úshin on saýap.
[4] Senderge Alla taǵalanyń sálemi men rahmeti bolsyn.
[5] Senderge Alla taǵalanyń sálemi, rahmeti men bereketi bolsyn.
[6] «Ás-salámý ǵaláıkým ýá rahmatýl-lahı ýá bárákátúh»,-dep sálemdeskeni úshin otyz saýap. عون المعبود، شرح سنن أبي داوودللآبادي، 37 - كتاب الأدب، 1848 - باب كيف السلام، الحديث رقم 5188
[7] فتح الباري، شرح صحيح البخاري للإمام ابن حجر العسقلاني، كِتَاب الِاسْتِئْذَانِ، باب تَسْلِيمِ الصَّغِيرِ عَلَى الْكَبِيرِ
[8] «Nısa», 86 aıat.
[9] سنن الترمذي، أبوابُ السِّير، 40 - بَابُ مَا جَاءَ في التَّسليمِ على أهلِ الكتابِ، الحديث رقم 1652
[10] سُنَنُ أبي دَاوُد، 55 ت/47 م باب فيمن يهجر أخاه المسلم، الحديث رقم 4911
[11] فتح الباري، شرح صحيح البخاري للإمام ابن حجر العسقلاني، كِتَاب الِاسْتِئْذَانِ، باب السَّلَامُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَى
[12] كنز العمال للمتقي الهندي، ذيل السلام، الحديث رقم 25750
