SELJÚKTERDEGI OQÝ-AǴARTÝ

Seljúkterdegi oqý-aǵartýdy basty úsh bólimde qarastyrý kerek. Memleket basshylarynyń bilimge qushtarlyǵy, resmı jáne beıresmı oqý oryndary jáne Atabektik qurylymy. Seljúk memleket adamdarynyń bilimge degen qushtarlyǵy: Tuǵrul beı, Alparslan, Málikshah, Nızamýlmúlk, Sanjar jáne basqa da memleket basshylary ǵalymdarǵa, óner adamdaryna úlken qurmet kórsetken, óner-bilimniń jaıylýyna úles qosqan. Tuǵrul beı «Ózime saraı saldyryp, janyna meshit turǵyzbaýǵa Allahtan uıalamyn» deıtin. Qol astyna qaraǵan qalalaryna kirgende eń áýeli ǵalymdardy, din adamdaryn qurmettep, solarǵa jolyǵatyn. Alparslan memlekettiń barlyq buryshynda medrese saldyrdy. Nıshabýrda bir meshittiń aldynda nashar kıimdi shákirtterdi kórip, Nızamýlmúlkten kimder ekenin surady. Ýázir bulardyń, adamdardyń eń qurmettisi, dúnıege qyzyqpaıtyn ilim izdenýshiler ekenin jetkizdi. Alparslan olarǵa jataqhana saldyryp, aıyna belgili mólsherde aqsha berilýin ámir etti.

Seljúkterdyń resmı jáne beıresmı oqý oryndary:

1. Resmı oqý oryndary

Medreseler; Alǵashqy Seljúk medresesin Nıshabýrda Tuǵrul beı ashqan. Qorlar arqyly muǵalimderge jalaqy tólep, shákirtterdi tegin oqytatyn Nızamııa medreseleri Alparslan zamanynda ashyldy. 467/1064 jyly Baǵdattyń joǵarǵy jaǵynda Tıgr ózeniniń jaǵasynda salyna bastaǵan bul medrese eki jyldan keıin iske qosyldy. Mýdarrıstigine áýeli Ibn Sabbaǵ (ól. 477/1084) taǵaıyndalyp, 20 kúnnen keıin ornyna Ábý Ysqaq Shırazı ál-Fırýzabadı qoıyldy^[1]. Sol kezderde memlekettiń barlyq jerine jaıylǵan medreselerdiń eń bastylary Baǵdat, Nıshabýr, Balh, Gerat, Isfahan, Merv, Amýl, Reı, Týs qalalarynda edi. Bul medreselerde sol dáýirdegi ataqty ǵalymdar sabaq bergen, shákirt tárbıelegen. HIV ǵasyrda shyǵarmalary Osman medreselerinde oqytylǵan Saǵadýddın Taftazanı (ól. 792/1389) osy medresede mýdarrıs bolǵan.

Seljúkterde medreselerdiń keń taraýynyń basty sebepteri mynalar:

1. Súnnı-Hanafı Seljúkterdiń kórshileri Fatımıler men Shıılerden súnnı mázhabyn qorǵap, Hanafı, Shafıǵı, Hanbalı, Malıkı mázhabtaryn jaıý.

2. Kún sanap úlkeıgen memleketti basqaratyn kadrlar daıyndaý.

3. Islamdy qabyldaǵan Oǵyz rýlarynyń jańa senimderin nyǵaıtyp, eski senimderinen alastaý.

4. Din adamdaryn tárbıeleý.

5. Jaǵdaıy nashar, qabiletti oqýshylardyń bilim alýyna múmkinshilik jasaý.

6. Memleket basshylarynyń bilimge qushtarlyǵy.

Bul medreselerde oqytylatyn basty pánder tómendegideı:

Din jáne quqyq sabaqtary – Quran, tápsir, hadıs, fıqh, kálam.

Din jáne ádebıet sabaqtary – arab ádebıeti, parsy ádebıeti, sıntaksıs, morfologııa, sheshendik óner, poEzııa, hadıs ǵylymy, tarıh, ádep^[2].

Fılosofııa sabaqtary men logıka.

Jartylystaný ǵylymdary – medıtsına, hırýrgııa, matematıka, geometrııa, astronomııa, tabıǵattaný^[3].

 Andalýsııada III Abdýrrahman zamanynda ashylǵan Kýrtýba medresesi batys Islam áleminiń kóz qýanyshy edi. Bul medresede kálam, fıqh, astronomııa, matematıka, medıtsına fakýltetteri bar edi^[4]. Medreselerdiń barlyǵy, sonyń ishinde Nızamııa medreseleri de negizinen din, quqyq, til-ádebıet sabaqtaryn oqytqan. Medıtsına kóbine aýrýhanalarda jáne osy maqsatta aýrýhanalardyń janynan ashylǵan Bımarıstan, Darýsh-Shıfa dep atalǵan medreselerde oqytylǵan. Astronomııa observatorııalarda qolǵa alyndy. Fılosofııa jáne fılosofııamen baılanysy bar ǵylymdar kóp uzamaı Islamǵa qaıshy dep tabylyp, baǵdarlamadan shyǵarylǵan, onyń ornyn kálám basqan. Medereselerde oqý metody kóbine jattaýǵa súıenetin. Tartystar da bolyp turatyn. Belgili bir oqý merzimi bolmaıtyn, maqsat jyl bitirý emes, belgili bir kitaptardy oqý edi. Bul shákirtterdiń yntasyna, mýdarrısterdiń qalaýyna baılanysty edi. Sonda da joǵary bilim beretin medreselerde oqý merzimi eń az bes jyl bolǵan.

Mýdarrıster: Oqytýshylar ýázirdiń ámirimen joǵary bilimdi adamdardan saılanatyn. Bular qartaıyp, dúnıeden qaıtqanǵa deıin qyzmet isteıtin. Mýdarrıster adamgershiligi mol, bilimdi, dindar adamdar bolatyn, halyq arasynda bedeldi edi. Ár medresede bir mýdarrıs jáne oǵan járdemshi «Mýıd» dep atalatyn qyzmetkerler bolatyn.

Shákirtter: Qalaǵan adam shákirt bola alatyn. Jastaryna shek qoıylmaǵan. Shákirtter medreselerde jatatyn, olardyń oqýy úshin arnaıy qorlardan jáne memleketten aı saıyn qarajat bólinetin.

Baýyrlastyq uıymy: Seljúkter kezinde paıda bolyp, Osman memleketiniń alǵashqy ýaqytynda da mańyzyn joımaǵan beıresmı oqý-aǵartý mekemeleriniń biri. Islamda Paıǵambarymyzdan (s.a.s.) kele jatqan fýtýýat túsinigi bar. Bul táńiriniń buıyryqtaryn oryndaý, jaqsy minezdi bolý, barlyq adamdarǵa jaqsylyq isteý maǵynasyna keledi^[5]. Seljúkterde bul ahılikke aınalǵan. Baýyrmaldyq qolónershiler men sharýlardyń arasynda tarap, olardy adaldyqqa, adamgershilikke tárbıeleý úshin qurylǵan. Tasaýýf aǵymdary taban-aqy, mańdaı-terimen kún kóretin eńbekshi halyq arasynda tez taraıdy. Uly sýfılerdiń kópshiligi osylardyń arasynan shyqqan. HIII ǵasyrda Qyrshehırde ómir súrgen Ahı Evran ahılik qurýshysy bolyp sanalady. Ár aǵymnyń ózindik pikirleri bar edi. Mysaly, keme qurastyrýshylar men aǵash ustalarynyń piri Nuh paıǵambar, tiginshilerdiń piri Ydyrys paıǵambar edi.

Atabektik uıymy: Túrkilerde shahzadalarǵa soǵys pen saıasat ónerin úıretý úshin tájirıbeli kisilerdi keńesshilikke saılaıtyn bolǵan. Keıbir ǵalymdar Orhon-Eneseı jazbalaryna súıene otyryp, Iollyǵtegin, Kúlteginniń keńesshisi bolǵanyn aıtady. Seljúkterde Lala Atabek, Lalabek termınderi jáne keń taraǵan Túrik-Atabek dep atalǵan. Seljúkterde Atabektik óte joǵary resmı qyzmet jáne ataq bolyp sanalǵan. Seljúk ámirshileri shahzadalardy tárbıeleýdi Atabek laýazymy berilgen tájirıbeli memleket adamdaryna (qolbasylar, ýázirler) tapsyryp, aımaqtarǵa ákim etip taǵaıyndaǵan. Seljúk sultanyna táýeldi bolǵan Atabekter sol aımaqtyń jartylaı táýelsiz ámirshisi edi. Sultannyń senimdi adamdarynan saılanatyn Atabekterdiń bir mindeti shahzadalardyń, bireýdiń aıdap salýymen ámirshige qarsy shyǵýlaryna kedergi bolý edi. Bul mindetti Osmanlylarda Lala dep atalǵan memleket adamdary atqarǵan.

Seljúk memleketi qulaǵannan keıin de medreseler ashý jalǵasyn tapty. Mýsýl, Sham tóńiregine bılik etken túrik Atabegi Nýrıddın Zengı Damask, Haleb, Hama, Hýmýs, Baalbek aımaqtarynda medrese saldyrdy. Bulardyń ishinde 159/1173 jyly Shamda ashylǵan Darýl-hadıs án-Nýrııa alǵashqy hadıs ýnıversıteti bolyp tabylady^[6]. Mysyr, Sırııa jáne Palestınada bılik qurǵan Áıýbıler kóptegen medreseler ashqan. Tipti Nızamýlmúlikten keıin eń kóp medrese ashýmen aty shyqqan Salahýddın Aıýbı ekeni aıtylady^[7].

Medreselerde Quran, hadıs jáne fıqh oqytylatyn. Keıbir medreselerde nahý (arab tiliniń sıntaksısi) dárisi júrgiziletin. Baǵdattaǵy Nızamııa jáne basqa da shyǵys medreselerinde fılosofııa da oqý júıesine engen.

Professor-oqytýshylar quramy:

 Mýdarrıs (professor): Budan buryn da keltirgenimizdeı Nızamııa medreseleri joǵary bilim beretin oqý orny edi. Sondyqtan ol jerde jáne keıinnen ashylǵan barlyq medreselerde sabaq beretin muǵalimder «mýdarrıs» dep ataldy. Bul arab tilinde sabaq berýshi degen maǵyna beredi. Medreselerdiń keń taraýymen mýdarrıster de barlyq jerde úlken qurmetke ıe boldy. Mýdarrısterdi ámirshi nemese qordy qurǵan adam taǵaıyndaıtyn. Olar sol dáýirdiń ataqty ǵalymdary edi, dinı ilimderdiń barlyǵynan habary bolatyn. Nızamııa medreselerinde mýdarrıs bolý úshin sol ýaqyttaǵy eń tańdaýly ǵalym bolýy, shet tilderdi bilýi, dindar bolýy kerek edi. Áýelde mýdarrısterdi ýázirler taǵaıyndasa, keıinnen ámirshiniń buıryǵymen taǵaıyndalatyn boldy.

Mýıd (assıstent): Arab tilinen kelgen sóz. Termındik maǵynasy mýdarrıstiń sabaǵyn qaıtalap, túsindirme jasaıtyn kómekshi. Qazirgi kezde assıstent desek te bolady. Medreselerdiń qurylýymen birge paıda bolyp, Aıýbıler zamanynda óte mańyzdy qyzmetke aınalǵan. Barlyq medresede bir-bir mýıdten bolǵan. Tipti keıbir medreselerde bir mýdarrıske eki mýıd taǵaıyndalǵan. Mýıdter sonymen birge shákirtterdiń tártibine de qaraıtyn. Mysyrda bir medresede mýdarrıs, basqa medresede mýıd bolyp qyzmet atqarǵandar da bolǵan. Mýıdterdiń bul qyzmetti qansha jyl atqarǵany anyq belgisiz bolsa da shamamen eki jyl bolǵan dep aıta alamyz.

Mýfıd (dotsent): Tek qana Mysyr medreselerinde bolǵan. Uzyncharshylynyń aıtýynsha qazirgi zamandaǵy dotsent deýge bolady. Mýfıd ótilgen sabaqtaǵy bólimderdi qaıtalap keńinen túsindirgen. Sýıýtı bul qyzmettiń tek qana hadıs ǵylymyna baılanysty ekenin aıtqan. Onyń aıtýynsha mýfıd – mýhaddısten joǵary hafyzdan tómen dáreje. Alaıda Shamsýddın ál-Isfahanıdiń Salıhııa, Meshhed-ı-Hýseındegi sabaqtarynda qoldanǵan mýfıd termınin alsaq bul qyzmettiń tek qana hadıske baılanysty emes, medrese oqytýshylar quramynda da bolǵanyn kóremiz.

Tálaba: Oqý-aǵartý negizderiniń biri shákirtter ekeni shúbásiz. Islamda shákirtterdiń deni saý, zeıini ashyq bolýyna qatty mán berilgen. Osy sebepten medrese mýdarrısteri test daıyndap, shákirtterdi qabiletterine qaraı bólek oqytatyn. Oqý-úırený úshin jasqa shek qoıylmasa da mýdarrıster keıbir ǵylymdardy oqý úshin qabilet kerek ekendigine nazar aýdara otyryp, shákirtterdi belgili bir jastan tańdaǵan. Shynynda ózin ǵylymǵa arnaǵan adamnyń dúnıege kóp mán bermeýi, bala-shaǵa, úı-jaı ýaıymy bolmaýy kerek. Bulardyń barlyǵy tálabanyń belgili dárejede jas bolýyn talap etedi. Tipti keıbir ǵalymdar tálabanyń múmkindiginshe boıdaq bolýyn qalaǵan. Shákirtterdiń sany 3 pen 100 arasynda ózgerip otyrǵan.

Shákirtter Islam áleminde ártúrli atalǵan. Arabtar «talıb» dese, Seljúkter «fakıh», «mýlazım» dep ataǵan. Osmandarda talıbtiń kópshe túri «talaba», «týllab», parsy tilinde ǵalym, aqyldy maǵynasyndaǵy «danıshmend» jáne ǵylym jolynda janǵandar dep, teńeý retinde janǵan maǵynasyndaǵy «sýhta» sóziniń buzylyp aıtylǵan túri «softa», arab tilinde daryndy, qabiletti maǵynasyndaǵy «mýstaıd» sózderi qoldanylǵan^[8].

Medreselerdiń basqa qoǵamdyq mekemelermen baılanysy:

Meshitter: Budan burynda aıtylǵanyndaı ejelden meshit jáne jamılerde dáris oqytylatyn. Bul medreseler kóbeıgennen keıin de jalǵasa berdi. Tipti qazirgi ýaqytta da jamıler oqý orny mindetin atqarýda. Keıbir meshitterde arnaıy synyptar salynyp, medrese dep atalady. Negizinde Islam áleminde medrese men jamıdi bir-birinen aıyrý múmkin emes. Óıtkeni keıbir meshitten bólek, derbes medreselerde ýaǵyz aıtylatyn. Tipti osy sebepten keıbir medreseler meshit dep atalǵan. Sonymen birge Uly Hasan meshiti Kaırdegi eń ataqty medreselerdiń biri edi.

Tekke jáne zavııalar: Tekkeler meshit pen medreselermen qatar júrgizilgen oqý orny. Tekkelerdiń óz aldyna ádebıeti, termınderi bar. Alǵashqy tekke hıjrı jyl sanaýymen IV ǵasyrda Remlede ashylǵan. Islam oqý-aǵartý tarıhynda tekkeler men medreselerdiń tyǵyz baılanysy bar. Islamda ǵylym men ǵıbadat bir-birinen ajyratylmaǵandyqtan, qandaı da bir tekke nemese zavııadaǵy sheıh, dinı sabaqtardy da beretin. Olardan tek qana mýrıdteri emes, qarapaıym halyq ta sabaq alatyn. Tekkeler negizinde sopylardyń otyryp, zikir salýlary úshin salynǵan edi. Bul tekkelerde sabaq oqylýyna kedergi bolǵan joq. Aıta ketetin bolsaq, hıjrı 756-jyly salynǵan Sheıhý tekkesinde tórt mázhabtyń fıqh, hadıs jáne qyraǵat ǵylymy keń kólemde oqytylatyn. Abbasıler zamanynda tekkege uqsas rıbattar ashylyp, shekaralyq eldimekenderde qyzmet kórsetken. Rıbattaǵylar shekaralyq qyzmet atqaratyn jáne jolaýshylardy qondyryp, jol kórsetetin. Islam tarıhynda mańyzdy orny bar tekkeler halyqqa sýfıstik pikir taratyp, osy túsinikte tárbıe bergen jer. Tipti IH, HIII ǵasyrlarda tekke men medreselerdiń biriktirilgendigi aıtylady. Qazirgi tańda beıresmı oqý-tárbıe orny deýge bolatyn tekkeler din, pedagogıka, psıhologııa, tipti medıtsına salasynda da qyzmet kórsetken. Iaǵnı, ol zamanynyń mektebi, aýrýhanasy, sport kompleksi, demalys orny, sol ólkeniń óner akademııasy qyzmetin atqarǵan dep aıta alamyz.

Aýrýhanalar: Medreselermen tyǵyz baılanysta bolǵan mekemelerdiń biri – aýrýhanalar. Medreselerdiń janynda medıtsınalyq oqý oryndarynyń negizinde salynsa kerek. Olar Darýl-marda, Marıstan, Darýs-syhha, Tyb medresesi dep atalǵan. Medıtsına oqytý úshin arnaıy ashylǵan medreseler Darýsh-Shıfa dep atalǵan. Bul jerde medıtsına oqytylyp, aýrýlar emdeletin, dáriler jasalatyn. Sonymen birge Quran, hadıs, fıqh dáristeri oqytylatyn.

Kitaphanalar: Islam áleminde kitaphanalarǵa da úlken mán beriletin. Medreselerdiń baı kitaphanalary bar edi. Andalýsııa-Ýmaýııa memleketiniń halıfasy ál-Hakam qyzmetshilerin Damask, Baǵdat, Iskandarııa sııaqty qalalarǵa jiberip, kitap aldyratyn. Osylaısha memleket astanasy Kýrtýbadaǵy kitaphanada 400 000 kitap jınalǵan edi^[9]. Ál-Mýstansırııa medresesinde de baı kitaphana bar edi. Qysqasha aıtsaq, Islamda oqý-aǵartý isi tek medreselermen ǵana shektelip qalmaǵan, ǵalymdar múmkindiginshe kez-kelgen ýaqytta, barlyq jerde ǵylym-bilim úıretýge tyrysqan. Bul Islamnyń ereksheligi bolyp tabylady.

Mamandandyrylǵan medreseler: Dinı jáne basqa ǵylymdarda mamandar daıyndaıtyn medreseler. Qazirgi kezdegi magıstratýra, aspırantýrany, doktorantýrany buǵan mysalǵa keltire alamyz.

Darýl-hadıster: Negizinen meshitterde oqytylatyn hadıs páni Ýmaıattar dáýirinde patsha urpaqtaryna arnalǵan arnaıy dárishanalarda, Abbasıtter zamanynda medreselerde oqytyldy. Bul oqý oryndarynyń barlyǵynda negizgi pán Quran men hadıs edi. Tipti joǵary bilim beretin oqý oryndarynda hadıs ǵylymyn bir júıege keltirý úshin arnaıy hadıs ýnıversıtetteri ashyldy. Bul medreselerdiń alǵashqysy Haleb Atabekteriniń biri Nýrıddın Mahmýd ıbn Zengı (541-569/1146/1174) ashqan Nýrııa medresesi^[10]. Onyń alǵashqy bas mýdarrısi, ıaǵnı rektory belgili mýhaddıs (hadıs ǵylymyn tereń meńgergen hadısshi ǵalym) ári tarıhshy Ibn Asakır. Budan burynǵy «Darýl-hadıster» «Hadıs májilisteri» dep atalatyn. Árbir jamıde bir Darýl-hadıs jáne Darýl-qýrra bolatyn. 622/1225-jyly Kaırde Áıýbı bıleýshisi ál-Málıkýl-Kamıl kezinde ál-Kamılııa, 626/1229-jyly Damaskide Áshrafııa Darýl-Hadısteri ashyldy. Áshrafııada ataqty mýhaddıs Ibnýs-Salah (ól. hıjrı, 643 mıladı, 1245) jáne Mýhıddın án-Náýáýı (ól. 676/1277) mýdarrıs bolǵan. Ibnýs-Salah ataqty «Ýlýmýl-Hadısin» osy medresede oqytqan. Darýl-hadısterde budan basqa Sahıhýl-Býharı, Sahıhýl-Mýslım, Masharıqýl-Ánýar jáne de t.b. hadıs kitaptary oqytylǵan. Osmanlylar da eń joǵary ǵylymı ataq Darýl-hadıs mýdarrıstigi edi.

Darýsh-Shıfa: Islamnan buryn arab medıtsınasy tájirıbege súıenetin. Olar dári retinde kóbine-kóp ósimdikterdi, ásirese, shóldegi shópterdi qoldanatyn. Islamnyń kelýimen medıtsınada jańa kókjıekter ashyldy. Paıǵambarymyz dárigerlermen keńesip, olardyń bilimin paıdalanýdy ósıet etti. Ol dárigerlerdiń musylman bolyp-bolmaǵanyna da qaramaıtyn. Qoshtasý qajylyǵynda aýyryp qalǵan Saǵd ıbn Ábı Ýaqqasty emdeýdi áli musylmandyqty qabyldamaǵan Harı ıbn Kalda ás-Saqafıge tapsyrǵan. Islam tarıhynda alǵashqy júıeli túrde jumys isteıtin aýrýhana Ýmaıat halıfasy I Ýálıd kezinde 88/706 jyly Damaskide ashylǵan. Budan keıin Islam áleminiń barlyq tusynda aýrhanalar ashyla bastady. Bul aýrýhanalar óte júıeli edi. Eshqandaı dinine, ultyna qaramastan barlyq naýqastarǵa qyzmet kórsetiletin. Hırýrgııa, kóz, teri aýrýlary jáne basqalary úshin aranaıy bólimderge bólingen edi. Qorlar ashqan aýrýhanalarda barlyq aýrýlar tegin emdeletin, em jaqsy áser etý úshin aýrýlarǵa joǵary kalorııaly tamaqtar beriletin. Aýrýhanalarda kóbisi medıtsınalyq kitaptardan quralǵan úlken kitaphana bolatyn. Dárigerler daıyndaý men birge aýrýlardy emdeıtin mekemeler Dárýsh-shıfa, Dárýt-tyb, Tymarhana, Dárýl-afııa dep atalǵan. Bul mekemelerde dári jasalatyn, shákirtter teorııalyq bilimderin aýrýlardy emdeý arqyly is júzinde qoldanatyn. Dárý-shıfa shákirti, Quran kárimdi jaqsy oqı alatyn, hadıs biletin^[11].

Dárýl-qýrra: Quran ilimderi oqytylatyn oqý oryndary. Quran dárisi Islamda alǵash Mekkede, Árkamnyń úıinde bastalǵan. Mádınada Mahrama ıbn Náýfaldyń úıi alǵash Dárýl-qýrra atynda ashylǵan. Dárýl-qýran, Dárýl-hýffaz dep te atalǵan. Qurannyń jeti qaripte túsýi onyń jeti dıalektide oqylýyna jáne osyǵan baılanysty qyraǵat iliminiń shyǵýyna sebep boldy. Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) ózi Qurandy jeti qyraǵatta oqyp, ashabyna úıretken. Hıjrı ekinshi ǵasyrdyń basynda bul jeti qyraǵatty úıretken Qýrralar ashyldy. Mekkede Abdýllah ıbn Kasır (ól. 120/737), Mádınada Náfı ıbn Abdýrrahman (ól. 169/785), Shamda Ibn Amır (ól. 118/736), Basrada Ábý Amr (ól. 154/770) men Iaǵqýb (ól. 205/820), Kýfada Asm (ól. 127/744) jáne Hamza (ól. 188/803) sııaqty ǵalymdardyń janynda alǵashqy qyraǵat halqalary quryldy. Bular keıin qyraǵattardyń shyǵýyna jáne soǵan baılanysty shyǵarmalardyń jazylýyna sebep boldy. Dárýl-qýrralarda maharıjýl-hýrýf (fonetıka), qyraǵat ǵylymdary oqytylatyn.

Osman medreseleri:

Osman memleketi zamanynda medreseler baǵdarlama jáne arhıtektýralyq turǵydan damyp, qalalardyń arhıtektýrasynda mańyzdy róli boldy. Fatıh Sultan Mehmet alǵannan keıin memlekettiń astanasy jáne ǵylymı ortalyqqa aınalǵan Stambýlda padıshalar, ýázirler, ǵylym adamdary, keıbir saraı qyzmetshileri kóptegen medrese saldyrdy. Osman kezeńinde medreselerden basqa jerlerde de ártúrli dárejede oqý-aǵartý isi júrgizildi. Bulardyń biri áskerı-ákimshilik qyzmetkerler daıyndaıtyn Enderýn mektebi.

Enderýn mektebi: Osman memleketinde HV ǵ. ekinshi jartysynan eń mańyzdy medreselerden tys oqý orny. Áskerı jáne ákimshilik mamandar daıyndaý úshin qurylǵan. Negizgi maqsaty áskerı memleket bolyp tabylatyn Osman halıfatyna áskerbasylar, ólkedegi ártúrli mádenıetke, dinge, tilge ıe halyqtardy basqaratyn kásibı mamandar, saraı qyzmetkerlerin daıyndaý I Murad nemese Fatıh zamanynda qurylǵany aıtylady^[12]. Bul jerge shákirtter devshırme (saraıda jáne áskerde qyzmet etý úshin hrıstıandardan balalar jınaý) alynyp, 7-8 jyl oqytylatyn. Enderýn mektebinde keıde Stambýlǵa amanat etip ákelingen basqa memleket ámirshileriniń balalary da oqytylatyn. Bul jerdi oqyp bitirgen soń qabiletterine qaraı saraıda nemese áskerı qyzmetterge taǵaıyndalatyn^[13].

Enderýn mektebinde oqytylatyn sabaqtar: Túrik tili, arab tili, parsy tili, matematıka, ádebıet, tarıh.

Dinı sabaqtar: Quran, hadıs, tápsir, fıqh.

Dene tárbıesi sabaqtary: Sadaq atý, atqa miný, naıza laqtyrý.

Óner sabaqtary: Mýzyka, kallıgrafııa, poEzııa, sýret salý edi^[14].

Medreseler: Osman memleketi ǵalymdarǵa jáne ǵylymǵa óte mańyz bergen, olardyń áleýmettik jaǵdaıyn jasap otyrǵan. Osman ólkesinde matematıka men astronomııanyń damýyna sebep bolǵan Máýrennahrdan kelgen Álı Qusshy alǵashqy matematıka mektebin ashqan. HVI ǵ. ekinshi jartysynda (1575) Stambýlda alǵashqy observatorııa ashylǵan. Quran kárimde Allah taǵala juldyzdardyń adamdarǵa jol kórsetýshi ekenin aıtqan. Osyǵan baılanysty IH ǵasyrdan bastap juldyzdarǵa qarap otyryp qubylany belgileý, orazanyń bastalýy men bitýin, namaz ýaqyttaryn belgileýmen aınalysqan. Bulardyń barlyǵy musylmandardyń astronomııa, matematıka ǵylymdarymen shuǵyldanýyna sebep bolyp, observatorııalarda júrgizildi.

Ilmııa uıymy: Osman memleketindegi áskerı, qalamııamen (bıýrokratııa) birge negizgi úsh uıymnyń biri^[15]. Sheıhýl-Islam, Naqıbýl-Ashraf, Qazasker, qazy, Mýdarrıs sııaqty ǵalymdar qoǵamynyń jalpy aty. Keńirek aıtsaq, Osman Ilmııa uıymy medreselerdi bitirip, dıplom alǵan soń oqý-aǵartý, quqyq, pátýa jáne basqa da basty dinı qyzmetterge taǵaıyndalǵan musylmandardan turatyn uıym^[16]. Bul uıymnyń memlekettiń damýynda óte mańyzdy orny bar.

Sheıhýl-Islam: Osman Ilmııa uıymynyń eń joǵarǵy ataǵy. Bul ataq Osman memleketinen burynda bar, biraq resmı túrde bekitilmegen edi. Fatıh Kanýnnamesinde ǵulamalar basy dep tanylǵan Sheıhýl-Islamnyń alǵashqysy II Murad zamanynda taǵaıyndalǵan Molla Fenarı (1424-1431). Qazirgi kezdegi ádilet jáne bilim mınıstrligi men dinı basqarma qyzmetin atqaratyn. Padısha ózi taǵaıyndasa da, ákimshiliktiń jónsizdik kórsetken tustarynda Sheıhýl-ıslamdardan aıaǵyn tartatyn. Óıtkeni Sheıhýl-Islam padıshanyń taqtan taıdyrylýyna pátýa bere alatyn edi.

Qazásker: Ilmııa uıymynyń eń joǵarǵy mártebeleriniń biri. Sózdikte ásker qazysy maǵynasynda. Baıyrǵy zamannan kele jatqan bul ataq Abbasıtterde, Horezmshahtarda, Mámlúkterde tipti Qaramandarda da bar edi. Osmandarda Qazáskerlik I Murad dáýirinde Chandarly Qara Halıl Haırıddın Pashanyń taǵaıyndalýymen bastaldy^[17]. Qazáskerlerdiń mindeti tek qana áskerı salada emes, barlyq quqyqtyq isterdi qaraıtyn jáne ártúrli dárejedegi qazylardy taǵaıyndaý da solardyń mindeti edi.

Mýdarrıs: qazirgi kezdegi professor maǵynasynda qoldanylǵan mýdarrıs sózi H ǵasyrdan bastap Islam áleminde keń taraǵan. Ilmııa jáne basqa uıymdardyń damýynda mańyzdy ról oınaǵan medreseler men mýdarrıster Osman dáýiriniń sońyna deıin ómir súrdi. Mýdarrıs ataǵy respýblıkaǵa jarııalanǵan soń Dárýl-fýnýndar ýnıversıtet, al, mýdarrıster professor dep atalǵan soń joıyldy.

Osman memleketinde alǵashqy medrese Orhan Ǵazı zamanynda 731/1330-jyly Iznıkte ashyldy^[18]. Alǵashqy kezdegi medreseler ishindegi eń mańyzdylary Iznık, Býrsa, Edırne medereseleri edi. Keıinirek mamandar daıyndaıtyn arnaýly medreseler ashylyp, olar ekige bólindi.

1. Fatıh medreseleri: Fatıh jamıiniń ońtústik jáne soltústiginde ornalasqan segiz medrese Sahny Sáman nemese Mýdarrısýs-Sámanııa dep atalǵan. Bul ýnıversıtet edi. Keıinirek bul joǵarǵy oqý ornyna shákirtter daıyndaý úshin orta mektep dárejesinde Mýsylaı sahna nemese Tátımma dep atalǵan segiz medrese ashylǵan.

2. Sýleımanııa medreseleri: 1549-1556 jj. arasynda salynǵan Sýleımanııa medreseleri dinı jáne jaratylystaný ǵylymdary oqytylatyn ýnıversıtetter edi. Bul medresler Sahny Sýleımanııa dep te atalǵan^[19].

Baqytjan ÓTKELBAEV