Shúkir...
Mamyrjaı mamyr aıy, kún juma. Tamyljyǵan tabıǵatpen birge meniń de kóńil kúıim jadyrańqy. Erterek baryp, ımamnyń qutbasyn tyńdaıyn degen oımen úıden shyqqanym sol edi, qarsy aldymnan kórshim Sársen aǵa kezdese ketti. Tolyq deneli, eńsegeı boıly, aqsary júzdi, jasy alpysty alqymdaǵan Sársen dáýletti kisi edi. Sonysyna qaramaı, kezdesken saıyn emen-jarqyn sóılesip, hal surasyp turatynbyz. Biraq, kórshimniń búgin júrisi bólek, qabaǵynda ashý bar. Aq shalǵan shalǵy murty tikireıip ketkendeı sezildi. Meniń sálemimdi de súlesoq aldy. Qolymdy qysyp, az-kem turdy da:
– Qaıda asyǵyp barasyń? – dedi tótesinen.
– Juma namazyna, – dedim.
– Namaz eshqaıda kete qoımas, maǵan bir sát moınyńdy burshy. Sen fılosofsyń ǵoı. Bir nárseniń jónin suraıyn.
– Jaqsy, – dedim Qudaı qosqan kórshimniń yńǵaıyna kónip.
– Rahmet inim, bylaı ońasha baryp sóıleseıik. Ol osyny aıtty da meni jetelep, úı aldyndaǵy kógaldaǵy arqaly oryndyqqa baryp jaıǵastyq.
– Temekiń bar ma? – dedi ol baǵanadaı emes, daýysy saıabyrlanyp.
– Keshirińiz, Sáke, men shekpeımin ǵoı.
– Iá, onyńdy umytyp ketippin. Ol az-kem otyrdy da:
– Búgin inime renjip otyrmyn, álginde ǵana sonymen sóılestim, aıtqan sózi qanymdy basyma shyǵardy. Óziń bilesiń, qala syrtyndaǵy kúre jol boıyndaǵy úsh qabatty meıramhanamdy soǵan bergem, maǵan aı saıyn, bir mln. teńge berseń boldy, qalǵany ózińdiki dep. Alǵashynda jaqsy berip turdy, sońǵy jarty jyl boldy, aýzyn qý shóppen súrtip, bir tıyn ustatpady. 1 mln. degen ne táıiri, men odan qansha túsetinin bilem ǵoı. Ol únsiz qaldy. Renishiniń tórkinin túsinip, kóńilin aýlaı:
– Meni bilesiz, ǵylymnyń adamymyn, bıznesten habarym az. Onyń ústine sizdiń ol meıramhanadan basqa qala ishinde taǵy bir meıramhanańyz ben janarmaı quıar beketińiz jáne bir neshe dúkenińiz de bar emes pe? Qarjydan tarshylyq kórip otyrǵan jaıyńyz joq. Soǵan shúkir etińiz.
– Solaı ǵoı, biraq aqsha kóptik etpeıdi, kóp kelgen aqshanyń ketetin joly da kóp, maǵan aqsha esh ýaqytta jetken emes. Bir kásipten soń bir kásiptiń kózin ashyp, qýyp otyramyn. Eger shúkir dep otyra bersem, sol bir dúkenmen qalar edim. Shúkirshilik etýge bolmaıdy, ol seni mandytpaıdy, damytpaıdy. Mine, sóıtip júrip ómirimniń kóbin ótkizdim. Al myna inim meniń arqamda adam boldy. Oǵan qalaı aqsha tabýdy men úırettim. Endi kelip ýádeli aqshasyn berýden qashady. Tipti, ekeýimizdiń aramyzda kelisim-shart bar ekenin de umytqan. Ol sol kelisimdi oryndamaı otyr. Túsinesiń be, bul bıznesmenge jaraspaıtyn qylyq.
– Ol týǵan inińiz, et baýyryńyz ǵoı, dúnıe-múlikke bola onymen arazdaspańyz. Al kelisim-shartyńyzdy túsinbedim, Alla Taǵala ekeýińizdi bir ananyń qos omyraýyn emizip, bir atanyń boıynan órgizdi, túsingen janǵa odan artyq qandaı kelisim bolsyn?
– Desede, áıelim aıtyp edi, «inińe berme, onan da bóten adamǵa ber» dep, aıtqany aınymaı keldi. Ol basyn shaıqap pushaıman kúıde tómen qarady.
– Siz menen ne suraıyn, – dep edińiz?
– Sen fılosofsyń ǵoı, fılosofııa – danalyqty súıý degen sóz eken. Maǵan osy máselede qandaı pikirde bolýym jáne ne isteýim kerek týraly keńes berseń dep edim, basym qatty? Ol endi basyn kóterip, meniń júzime barlaı qarady. Júzi qyzaryp, kózderi ántek jasaýrap tur.
– Men Sizge ne dep aqyl aıtaıyn, jasyńyz úlken, kórgenińiz kóp. Desede, ǵylymdy alǵa tartyp otyrsyz, sonyń qurmeti dep túsinip sizge bir támsildi áńgimelep bereıin. Erterekte eki aǵaıyndy jigit bolypty. Olar ań aýlap tapqan nápaqalarymen yntymaqty ári berekeli ómir súrip kelipti. Bir kúni ekeýi kúndegideı taýǵa órlep kele jatsa, qarsy aldaryndaǵy toǵaı arasynan men sekildi bir fılosof júgirip shyǵa kelmesi bar ma, ol ekeýi neden qashyp kele jatqanyn suraǵanda, fılosof:
– Áneý bir top aǵashtyń ortasynda bir teńbil arystan jatyr, abaılańdar, oǵan jýymańdar, ol ekeýińdi de mert etedi, – depti de uzaı beripti. Izdegenge suraǵan degendeı nede bolsa arystandy kóreıik degen eki ańshy baspalap top aǵashqa jaqyndapty. Biraq arystan kóriner emes. Júrekteri tarsyldap, keýdelerin tesip shyǵardaı alqynǵan ekeýi myltyqtaryn sert ustap, top aǵashtyń ortasyna da jetipti. Qarasa, rasynda, teńbil nárse jatyr eken. Biraq arystan emes, sandyq bolyp shyǵypty. Ishin ashyp jiberse, mine qyzyq, dúnıeniń bar asyly men baılyǵy sonda jatyr eken. Qýanyshtan esi shyqqan ekeýi ańtarylyp turypty da, azdan soń baılyqty ortasynyn qaq bólisip alypty. Endi ań aýlaýdyń qajeti joq, qalaǵa baryp basqasha ómir súreıik dep sheshken ekeýi keri qaıtypty. Jol-jónekeı baǵanaǵy fılosofty mysqyldap, «aqymaq, jyndy, esalań» dep neshe saqqa júgirtip mazaq etip kúlipti. Biraz júrgen soń inisine, «aǵamdy ıende kózin qurtyp, bar baılyqty nege jeke ıemdenbeske» degen sumdyq bir oı kelipti. Biraq ol ózi oıynan ózi qorqyp, kópke deıin bata almapty. Alaıda, dúnıege degen mas kóńil, aǵasyna degen qas nıetke aınalyp, beısharany jer jastandyrypty. Nede bolsa, durys istedim dep, ózin jubatqan inisi bar asyldy arqalap kól boıyna jetipti. Kólden ótse, qalaǵa da jeter edi, amal ne masaıǵan kóńilmen kelgen ol qaıyqshylarǵa artyǵymen tóleıtinin aıtyp, tezdetip kólden ótkizýlerin ótinipti. Talaıdy kórgen qaıyqshylar onyń kótergen qorjynynda mol dúnıeniń jatqanyn sezip, kól ortasyna kelgende onyń óziniń de kózin joıypty. Sóıtip dúnıe qýǵan eki aǵaıyndy ıt ólimmen ómirden ótipti. Meniń támsilimdi muqııat tyńdaǵan Sársen aǵam únsiz, jerge qadalǵan kúıi otyra berdi. Men namazǵa keshigip bara jatqanymdy aıtyp, jolyma tústim.
Namazdan soń, azdy-kópti tıyn-tebendi mańaıda júrgen qaıyrshylarǵa berdim. Ishinde osy meshitte uzaqtan beri júretin, kóp balaly jesir áıel de bar. Onyń jaǵdaıyn ózim de jaqsy bilemin. Bir qyzy talma dertimen aýyrady, turatyn baspanalary da joq, bireýdiń mal qoradaı jupyny eki bólmeli jer úıin mekendeıdi. Ony da kózimmen kórgem, azdy-kópti kómegimdi de kórsetip turatynmyn. Men odan hal-jaǵdaıyn surap edim qashanǵy ádetimen jyly jymıǵan kúıi:
– Allaǵa shúkir, bári jaqsy, Qudaıǵa táýbá, – degen bir qalypty sózin qaıtalady. Aldyna jaıǵan aq matasynyń ústinde temir teńgeler men bir ǵana eki júz teńgelik qaǵaz aqsha jatyr. Anasynyń qasynda úsh jasar uly «eńirekeıden kelgen eki atyn» kezek tartyp, maǵan nursyz janarlarymen qadala qaraıdy. Mańdaıynan sıpadym, júzine qarap jymıdym. Báribir oǵan esh áser etpedi, sol qadalǵan kúıi qaraı berdi. Basqa balanyń júzine qarasań boldy, ezý tartyp, kúlip ózińmen oınaı bastaıdy ǵoı, al bul balada ondaı qýanysh, oıyn bolmaǵan-aý sirá, sol úshin ondaı erke qylyq oǵan jat sekildi. «Ash bala toq balamen oınamaıdy, toq bala ash bolam dep oılamaıdy» degen osy-aý. Júregim bir túrli muńaıyp sala berdi. Kózimdi odan taıdyryp anasyna qaradym:
– Kishi qyzyńyzdyń densaýlyǵy qalaı, talyp qalýy azaıdy ma?
– Shúkir Allaǵa, táýir, biraq sol baıaǵydaı, em qabyldaý kerek edi, soǵan azdap jaǵdaıymyz jar bermeı keledi. Alla qalasa bir sáti túser.
– Óz jaǵdaıyńyz qalaı, densaýlyǵyńyz, jumysyńyz jaqsy ma?
– Shúkir - deımin men de. Biraq júregimniń túbinen bir múńly saryn esip, jan-dúnıem qońyltaqtap, bos qalǵandaı kúı keshtim. Áıelmen qoshtasyp, úıge qaraı aıańdap kelemin. Kóz aldymnan kózi qyzaryp, isingen Sáken aǵa men jyly jymıyp turǵan jupyny áıel beınesi alma-kezek aýysyp ketpeı keledi. Qulaǵymda ımamnyń ýaǵyzy: «Biz Luqmanǵa hıkmet syıladyq, Allaǵa shúkirshilik et. Kimde-kim shúkirshilik etse, tek ózi úshin shúkirshilik etedi. Kimde-kim qarsylyq jasasa, álbette, Alla baı, ol madaq ıesi».
