ShYNAIY DINDAR QOǴAMShYL

Qazaqstan qoǵamynyń modernızatsııaǵa umtylý úderisiniń nátıjesi dinniń jaǵdaıyna da úlken ózgeris alyp keldi jáne din máselesinde buryn-sońdy bolmaǵan máselelermen betpe-bet kelip otyr. Sondyqtan bul máseleni tereń zerttep, eldegi dinı ahýaldy muqııat qadaǵalap, dinı birlestikter áreketiniń dınamıkasy men jaǵdaıyna analız jasaý kún tártibindegi másele bolyp otyr. Dinniń zamanaýı qoǵamdaǵy róline, onyń múmkindikteri men damý jolyna birjaqty baǵa berý qıyn sharýa. Dinge senýge túbegeıli tyıym salý ne bolmasa oǵan birjaqty qaraýdyń oń nátıje bermeıtinin ótken ǵasyrdaǵy tarıhymyzdan jaqsy bilemiz. Sol sebepti qalaı bolǵanda da biz ómir súrip otyrǵan ǵasyrda din qoǵamda mańyzdy rólge ıe bolyp otyr. Gallup International halyqaralyq zertteý ortalyǵynyń jyl saıynǵy saýalnamasynyń málimetinshe álem turǵyndarynyń basym bóligi dinge senetini anyqtalǵan. Jer turǵyndarynyń úshten ekisi óziniń dinge senetinin aıtqan. Az ǵana bóligi dinge senbeıtinin málimdegen. Al 6 %-y ǵana ózin ateıst dep esepteıdi[1].

 HHI ǵasyr – jańa tehnologııanyń, ásirese IT-diń zamany bop tur. Munyń nátıjesinde adamzattyń ómir súrý sharttary aıtarlyqtaı jeńildedi deýge bolady. Biraq bul dinniń qoǵamdaǵy rólin báseńdetti deı almaımyz. Din áli de ózekti bolyp tur. Adam balasy ratsıonaldy álemniń sheńberimen ǵana shektelip ómir súre almaıtynyn tarıh dáleldedi. Adam aqylynan týǵan nebir túrli tehnologııa, damyǵan ǵylym, ómirdi sán-saltanatqa bóleıtin tehnologııalyq jetistikter adamnyń janyna tolyqqandy jaılylyq syılaı almady. Adam áli de óziniń aqyly jetpeıtin bir tylsym kúshten áldeneni kútedi. Mine, pendeniń osy qajettiligin belgili bir dárejede din ǵana qanaǵattandyrady. Demek, ǵylym qansha damysa da ol adam ómirinen dindi ysyryp tastaı almaıdy. Kez kelgen demokratııalyq memleket dinı senim bostandyǵyna erik berýge mindetti. Sonymen qatar memleket azamattardy dinı birlestikterdiń keri áserinen de qorǵaýǵa múddeli. Batys qoǵamy osy eki prıntsıpti ustanady. Alaıda munymen dinı máseleni túbegeıli sheship tastaı almaıtynymyzdy eskerýimiz kerek.

Sondyqtan biz elimizdegi dinı turaqtylyqty saqtaý úshin dinı birlestikterdiń áreketine muqııat monıtorıng jasaý jáne osy máseleni tereńirek zertteı túsý kerek. Sebebi, din atyn jamylyp óziniń saıası, Ekonomıkalyq múddesin júzege asyratyn toptar bar. Buǵan jol bermeýdiń jolyn qarastyrý qajet. Sondyqtan da 2011 jyldyń 11 qazanynda qabyldanǵan «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter» zańynyń 7-babynda «Dinı ádebıetti, dinı mazmundaǵy ózge de aqparattyq materıaldardy, dinı maqsattaǵy zattardy tek qana ǵıbadat úılerinde (ǵımarattarynda), dinı bilim berý uıymdarynda, sondaı-aq oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń jergilikti atqarýshy organdary arnaıy belgilegen turaqty úı-jaılarda taratýǵa jol beriledi»[2] delindi.

2009 jyldan bastap orta bilim beretin mektepterdiń 9-shy synyptaryna «Dintaný negizderi» atty fakýltatıvti sabaq engizildi. Endi Qazaqstan qoǵamynyń dindarlyq deńgeıine keler bolsaq, qazaqta «Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» degen sóz bar. Buryn jurt dinge jýysqan pende balasynan jamandyq kútpeıtin. Qazir jaǵdaı ózgerdi, din ustanǵan keıbir adamdarǵa úrke qaraıtyn jaǵdaıǵa jetti. Dinniń durysy men burysy bar deıtin boldy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda dinniń aq-qarasyn ajyratyp, saralap beretin bilikti maman tapshy bolǵany ras. Sonyń nátıjesinde syrttan kelgen biraz dinı aǵymdar elimizde tamyr jaıyp aldy. Buryn rýǵa, jerge bólinetin qazaq qazir dinge de bólinetindi shyǵardy. Qazir halyqtyń dinı saýaty ala-qula deýge bolady. Áleýmettik zertteýge súıensek elimizde dinge senetinder 87 paıyzdy quraıdy. Al sol 87 paıyzdyń 16 paıyzy ǵana dinı joralǵylardy salystyrmaly túrde tolyq oryndaıdy eken[3].

Al qalǵany jalpy dinge senedi, biraq dinı rásimderdi kúndelikti ómirde oryndamaıdy. Sonymen qatar elimizde az bolsa da dinge múlde senbeıtin, ateıst tulǵalar bar. Endi osy kórsetkishterge qarap bizdegi halyqtyń dindarlyq deńgeıin shartty túrde birneshe topqa bólip qaraýǵa bolady.

1. Dinı paryzdardy túgeldeı oryndaıdy jáne muny aınalasyndaǵy adamdardan da talap etedi.  Iaǵnı, ózderi sekildi dinı joralǵylardy muqııat oryndamaǵan azamattarǵa qyryn qaraıdy. Bul árıne radıkaldy sananyń jemisi. Bul qoǵamda kún tártibinde turǵan problema deýge bolady. Sebebi, mundaı túsinikke negizdelgen sana qoǵam úshin óte qaýipti. Mundaı dertke shaldyqqan azamattar kez kelgen pıǵyly jaman mıssıonerdiń aıtaǵyna erip kete beredi. Buǵan elden «qasıetti soǵys», «dinı jıhad» jasaımyz degen uranmen Sırııaǵa attanǵan jastardy jatqyzýǵa bolady. Bulardyń mundaı áreketke barýyna túrtki bolǵan nárse olardyń dinı joralǵylardy tıisinshe oryndamaǵan azamattardy kápir sanaýynan. Olardyń paıymynsha sharıǵatpen basqarylmaǵan memleket – kápir memleket. Mine, munyń qaýiptiligi tereńde jatyr. Olar memlekettik qurylymǵa qaýip tóndiredi. Jergilikti ulttyń salt-dástúrin moıyndamaıdy, tipti aıyptaıdy. Bul dindarlyqtan góri ásire dinshildikke jaqyndaý qubylys. Bizdiń memleket keıbireýler aıtyp júrgendeı dinmen kúresip jatqan joq, osyndaı ásire dinshildikpen, dinı Ekstremızmmen, dinı radıkalızmmen kúresip jatyr. Halyq bul máseleni jaqsy túsinýi kerek. Bizde osyndaı dinshildikke qarsy ımmýnıtet qalyptasýy kerek.
2. Dinı paryzdaryn óteıdi, biraq ózgelerden muny talap etpeıdi, aınalasyndaǵy adamdardyń dinı ustanymyna qurmetpen qaraı biledi. Negizinde dástúrli ıslamnyń talaby da osy. Din ustanýshy azamattardyń sanasyna osy prıntsıp          qalyptasýy kerek. Kóp ultty, kóp konfessııaly elde turyp jatqandyqtan biz ózgelerdiń senimine, kózqarasyna tózimdilikpen qaraýǵa beıimdelýimiz kerek.

Sebebi, birlik, yntymaq bizdiń basty qundylyǵymyz. Óz urpaǵymyzǵa ata dinimizdi, ulttyq tárbıemizdi meılinshe muqııat úıretemiz, biraq ózgelerdi biz sekildi oılaýǵa úndemeımiz. Kez kelgen din ókiline tózimdilikpen qarap, syılastyqty basty nazarda ustaımyz. Negizinde toleranttylyq uǵym retinde bolmasa da ıslam dininiń rýhynda bar. Kezinde musylman patshalar óz eliniń aýmaǵyndaǵy ózge din ókilderiniń senimine qurmetpen qaraǵanyn, olardyń ǵıbadathanalaryn buzbaǵanyn  tarıhtan jaqsy bilemiz. Asylynda shynaıy dindarlyq qoǵamnyń tynyshtyǵyn buzýǵa, ózgelerge zııan berýge ıtermelemeıdi. Dindi qate ne shala túsingende ǵana ol qoǵamǵa qaýipti tulǵaǵa aınala bastaıdy.

3. Dinge senedi, biraq dinı joralǵylardy oryndamaıdy. Iaǵnı, ózin belgili bir dinniń ókili sanaıdy, alaıda sol dinniń mindettegen mindetteri men qulshylyqtaryn júıeli oryndamaıdy. Máselen, kálıma aıtyp musylman ekenin jarııa etedi, biraq qulshylyqty atqarmaıdy. Bizdegi sanasy radıkaldana bastaǵan dindar jastardyń osyndaı azamattardy aıyptaý faktisi kóp kezdesip jatady. Bul da dinı tózimsizdiktiń bir túri. Eshbir adamdy dinı kózqarasyna baılanysty qoǵamnan shettetýge, kemsitip, ar-namysyna tııýge bolmaıdy. Bul zańda anyq kórsetilgen ári zaıyrlylyqtyń basty talaptarynyń biri.

4. Bizdiń qoǵamda az bolsa da ateıst adamdar bar. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı bizdiń zańnama olardyń da quqyǵyn qorǵaıdy. Islam dininiń prıntsıpterine de bul qaıshy emes. Sebebi, Quran Kárimde «Dinde zorlyq joq»[4] degen naqty aıat bar.

Bul aıat qaǵıdaǵa aınalyp ketken deýge bolady. Pikir alýandyǵy, dinı ustanymnyń ártúrli deńgeıde bolýy qalypty jaǵdaı. Muny barlyq qoǵamǵa tán dúnıe deýge bolady. Kez-kelgen órkenıettiń ózeginde din degen qubylys jatady. Dinsiz eshbir órkenıet tarıh sahnasyna buryn-sońdy bolǵan emes. Bizdiń de mədenıetimiz ben dəstúrimizdiń ózeginde musylmandyq oıyp turyp oryn alǵan. Alaıda, asyl dinimiz ótken kezeńderde oryn alǵan bodandyqtyń kesirinen ýaqytsha toqyraýdy bastan keshti. Munyń bəri endi artta qaldy, təýba. Endi osy zamannyń aǵymyna saı qaryshtap damyp, aǵysynan adasqan sýdy óz arnasyna salý osy urpaqtyń mindeti.

Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly bir jıynda: “Halqymyzdyń dúnıetanymyna saı dástúrli ıslamdy dáripteý asa mańyzdy. Onyń ǵylymı-teorııalyq negizin damytý qajet. Óskeleń urpaqtyń rýhanı tárbıesin nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Shyn máninde bul óte mańyzdy másele. Ony betimen jibersek, ulttyq salt-sanamyzdan aıyrylyp qalýymyz múmkin” – degen bolatyn. Sondyqtan ata dinimizdi ata-babalarymyzdyń musylmandyq mektebin tereńirek zerttep, bile túsýimiz tıis.

Ádilhan JAQSYBEK

[1] http://gtmarket.ru/news/2012/08/02/4743

 [2] http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1100000483 [3]https://baq.kz/kk/news/ruhaniyat/ateister_kukigi_korgaladi__kr_din_isteri_zhane_azamattik_kogam_vitseministri_20171211_165700

[4] «Baqara súresi, 256-aıat.