TALAS TÝDYRǴAN TAQYRYP: ALLANYŃ «MEKENI»

Shyn mánicinde, ıslam dini qazaq halqynyń halyqtyń mádenıeti men caltyna aınalǵan qundylyq. Qazirgi jahandaný jaǵdaıynda ómir súrip jatqan elimiz álemdik qaýymdastyqtyqtyń bir múshesi retinde álemdegi jetistikter men qıynshylyqtardy bastan keshirýde. Belgili bir ýaqyt aralyǵynda dinı sananyń álsireýine baılanysty táýelsizdikten keıin qazaqtyń dinı biregeıligine syna qaǵýshylar kóbeıdi. Máselen, qazaqtyń dinı ustanymy júıeli, sanaly, tipti qazaqta táýelsizdik alǵanǵa deıin «taza» musylmandyq bolmaǵan degen teris pikirler de aıtyldy.

Osy pikirdi joqqa shyǵarý úshin qazaq din ǵalymdarynyń eńbekterine sholý jasaıtyn bolsaq, ıslamdaǵy eń aýyr taqyryp sanalatyn «aqıda» máselesinde de joǵary deńgeıde bolǵandyǵyn baıqaımyz. Allany tanýǵa qatysty qazir de kóp talas týdyryp júrgen «meken máselesi» jaıly Hakim Abaı bylaı deıdi:

«Meken bergen, halyq qylǵan Ol – Lá mákan,

Túp ıesin kóksemeı bola ma eken?

Jáne oǵan qaıtpaqsyń Ony oılamaı,

Basqa maqsat aqylǵa tola ma eken?!». Iaǵnı, Abaıdyń «Lá  Mákan» mekeni joq, mekensiz, – degen sózdi qoldanýy Imam Matýrıdı aqıdasyn jaqsy meńgergendigin kórsetedi. Joǵaryda baıandaǵanymyzdaı, ıslam aqıdasyndaǵy negizgi ustanym boıynsha: Alla keńistikti, mekendi jaratpastan buryn bar bolǵan. Mekendi jaratqannan keıin de dál sol qalpynda. Alla bir hálden ekinshi túrge ózgermeıdi. Iaǵnı, ejelden mekensiz bar Alla keńistikti jaratqannan keıin, sol keńistikti mekendep ózgeriske ushyraýy múmkin emes. Óıtkeni ózgerý Qudaıǵa tán sıpat emes. Ol jaratylysqa tán sıpat.

Al alty alashqa málim bolǵan Máshhúr Júsip taýhıd ilimindegi ıláhı sıpattardy jalpaq jurttyń qulaǵyna úırenshikti óleń joldarymen bylaısha órnektegen:

Ol – Alla jısm, jaýhar, ǵarız emes,

Bolarǵa basqa basqa bólektenbes.

Allany esh nársege uqsatýǵa,

Esh nárse Oǵan uqsap jóni kelmes.

Bar Qudaı kókte de emes, jerde de emes,

Mekenin bir Allanyń eshkim bilmes.

Iaýsyma aýsy – tórt jaqtan pák dúr Alla,

Mýmınniń Alla degen kóńilinde emes.

Sıpaty segiz bolǵan, biri – kálám,

Sóıleıdi qudiretimen Alla Taǵalam

Sóıleýi bizdeı tilmen, jaqpen emes,

Til, jaqqa muqtaj emes sekildi adam

Aldy-arty, asty-ústi, oń-soly joq,

Aýyz, muryn, aıaq, bas, kóz, qoly joq.

Esh nársege uqsamaıdy Ol, esh nársege,

Kitaptyń aıtqanynan oılama kóp. Óleńniń alǵashqy joldary Alla Taǵalanyń jaratylǵandarǵa uqsamaý sıpatymen bastaý alady. Iaǵnı Matýrıdılik aqıda boıynsha ál-Mýhalafatýl lıl-haýadıs  sıpaty jaıly aıtylǵan.

  Kelesi jyr shýmaqtarynda Máshhúr Júsip: «Mekenin bir Allanyń eshkim bilmes» dep Jaratqannyń keńistikten oryn almaıtyndyǵyn, jaratylys sııaqty mekeni bolmaıtyndyǵyn meńzep tur. Bul áhlı-súnnát jamaǵatynyń basty ustanymy bolyp tabylady. Óleńniń jalǵasynda oıshyl Alla Taǵalanyń segiz sýbýtı sıpatyn atap kórsetedi, onyń ishinde Kálám sıpatyna erekshe toqtalyp ótedi. Odan soń sol sıpatty tereńdete sıpattap kórsetedi. Osylaısha Máshhúr atamyzdyń Matrýdı kózqarasyn ustanǵanyn, Alla Taǵalanyń sýbýtı sıpatyn segiz dep kórsetýi dálel bolady. Muny Qajy Muqash Túktibaıulynyń shyǵarmasynan da kóremiz:

Bir Alla kókte de emes, jerde de emes,

Bir Alla esh ýaqytta mekende emes.

Allany bir mekenge uqsatýǵa,

Muhammad úmmetine múmkin emes.

Allany eregisip pánda jeńbes,

Kýfýan Ahad – esh zat joq oǵan teńdes.

Basar, Samıǵ, Haıat, Qýdiret, Kálam, Ǵylym, Iradat,

Lám ıalıd ýalám ıýlád –  týǵan emes.

Bul kózqarasqa qaıshylyq bildiretin pikirdi qazaq din ǵulamalarynyń shyǵarmalarynan kezdestirý múmkin emes.

Tipti Altaıda ómir súrgen Aqyt qajynyń shyǵarmalarynda da da osy úndestik saqtalady:

Iman demek tanymaq bir qudaıdy,

Qudyretpen jaratty kún men aıdy.

Jeti qatty toqtatqan tireýi joq,

Qudyreti bir qudaıdyń osyndaıdy.

Bir qudaı joǵary emes, tómen de emes,

Esh tamaq alyp jəne jegen emes.

Degender: «pəlen jerde» kəpir bolar,

Turaǵym sondaı jerde degen emes! Demek, qazaqtyń ustanǵan seniminde tıtteı de teologııalyq, senimdik, aqıdalyq qaıshylyq bolmaǵan deýge bolady. Sonyń arqasynda qazaq halqy ártúrli mazhabqa, aǵymǵa, dinge bólinbedi. Din ǵalymdarymyz da halyqqa dinı bilimdi suryptap bere bilgen. Bul halyqtyń dinı tutastyǵy men senimdik biregeıligi úshin asa mańyzdy másele.

Osy úrdisti jańǵyrtý, jalǵastyrý, ulttyq senimdik biregeıligin saqtap qalý zaman talaby. Dinı plıýralızm máselesi demokratııalyq qundylyq retinde dáriptelgenimen, qazirde kóptegen ishki qaıshylyqtar men alaýyzdyqtarǵa sebep bolatyndyǵyn esten shyǵarmaǵan abzal!

 

Keńshilik Tyshqan,

dintanýshy