TÁŃIRShILDIK – PUTQA TABYNÝShYLYQTYŃ JAŃA TÚRI

Túrkistanda ótken Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev el tarıhynyń jańa ǵylymı ustanymdarǵa saı kóptomdyq jınaǵy ázirlenip jatqanyn, atalǵan eńbekte osyǵan deıin jiberilgen tujyrymdamalyq qatelikter men kemshilikter qaıtalanbaýy qajet ekenin aıtty. Biz osy kóptomdyqtyń arnaýly tomyn ázirleýge atsalysyp júrgen tarıhshy-medıevıst Jaqsylyq SÁBITOVTI áńgimege tartyp, birqatar ózekti suraǵymyzdy qoıdyq.

Altyn Orda – rezıdentsııanyń ataýy

– Jaqsylyq Muratuly, búginde oqytylyp júrgen tarıh oqýlyqtarynda shyndyqqa janaspaıtyn málimetter az emes ekeni kópten aıtylyp keledi. Tarıhshy retinde siz basty qatelikter dep neni aıtar edińiz?

 – Eń aldymen qazaqtyń ortaǵasyrlyq tarıhynda múldem bolmaǵan túrli qaǵanattar men memleketterdiń ǵylymı aınalymǵa enip ketkeni ókinishti-aq. Biz mektepte Qarluq, Qarahan qaǵanattary jaıynda oqydyq. Áli kúnge ekeýi eki bólek memleket dep aıtylyp júr. Shyn máninde olar bir halyq, bir el edi. Túsinikti bolý úshin aıtsaq, qarluq qaǵandarynyń dınastııasy qarahan memleketinde bılik qurǵan. Kezinde tarıhshylar dınastııa aýysqanda jańa el paıda boldy dep qate málimetterdi tarıhymyzǵa engizip jiberdi. Sondaı orasholaq paıymdar saldarynan qazaqtyń ortaǵasyrlyq tarıhy adam túsinip bolmaıtyn fragmenttik júıege, ıaǵnı bir-birin almastyrǵan túrli qaǵandyqtar jylnamasyna aınaldy. Tarıhshy Bóribaı Ahmedov 1965 jyly «kóshpeli ózbek memleketi» degen jańa «derekti» ǵylymı aınalymǵa qosty. Bundaı memleket tarıhta eshqashan bolmaǵan. Ábilqaıyr hannyń bıligi tusynda onyń jeke dara el bolǵany jaıynda birde-bir tarıhı derek joq. Shyn máninde, Ábilqaıyr – altynordalyq handardyń biri ǵana. Sondaı-aq keńes zamanynda Altyn Ordaǵa qarsy soǵysqan Aq orda deıtin memleketti oılap taptyq. Altyn Orda, Aq Orda, Kók Orda degender aqıqatyn aıtqanda bólek el emes, handar otyratyn rezıdentsııanyń aty ǵana bolatyn. Iaǵnı Joshy ulysy dep atalǵan memlekettiń han ordalary edi.

– Altyn Orda degenimiz de rezıdentsııanyń ataýy ma?

– Álbette, solaı. Joǵaryda aıtqanymdaı, memlekettiń aty Joshy ulysy edi. Altyn Ordany qatelesip eldiń aty dep orys tarıhshylary jazyp jibergen. Sol arqyly qazir búkil álem bizdiń ata-babamyz qurǵan ulysty Altyn Orda dep atap ketti. Biz óz tarıhymyzdaǵy osyndaı oıdan shyǵarylǵan olqylyqtardy túzep, shyndyqtyń saltanat qurýyna tabandy túrde kirisýimiz kerek. Kirisip te jatyrmyz. Túrli qaǵandyqtardyń basyn qosyp, olardyń bári birtutas memleket bolǵanyn dáleldeıtin ýaqyt jetti. Mysaly, qarluqtar Jetisýda 756 jyldan bastap 1212 jylǵa deıin 5 ǵasyr boıy úzdiksiz bılik qurdy. Bul – onyń adamzat tarıhynda aıtarlyqtaı orny bar, osy aımaqqa óziniń saıası, mádenı, dinı yqpalyn tıgizgen alyp memleket bolǵandyǵynyń dáleli. – Sizdiń aıtýyńyzsha, qarluqtar, qarahanıdter, túrgeshter, t.b. qaǵanattardyń bári jeke-dara memleket emes. Burynǵy tarıhshylar «dınastııa aýyssa, memleket aýysty» dep qate tujyrymdaǵan ǵoı? – Dál solaı. Mysaly, salystyrmaly túrde aıtsaq, bizde sońǵy 30 jylda bılik basynda N.Nazarbaev otyrdy, keıin onyń ornyna Q.Toqaev keldi. Saıası bılik aýysty, biraq memleket sol qalpynda qaldy ǵoı. Mine, osy sekildi dınastııalar ǵana aýysyp otyrǵan. Qytaıdyń da tarıhyna qarasańyz, túrli dınastııalar almas-kezek bılikke kelgenin kóremiz, biraq memleket pen halqy sol qalpy ózgergen joq. Biz keńestik, postkeńestik kezeńdegi ǵylymǵa belgili bolǵan eski derekter negizinde oqytylǵan tarıhty túzeýimiz kerek. Odan beri qanshama jańa málimetter ashyldy, bul ótkenimizge jańasha kózqaraspen qaraýdy talap etedi.

Saıası múdde tarıhqa áserin tıgizedi

 – Prezıdent Q.Toqaevtyń jańa akademııalyq kóptomdyqty daıyndaý tapsyrmasy da osy maqsatty kózdese kerek. Siz ózińiz ony ázirleý jumysyna qatystyńyz. Onyń ereksheligi nede?

 – Iá, orta ǵasyrlarǵa arnalǵan úshinshi tomdy jazýǵa bas redaktordyń orynbasary retinde tikeleı atsalystym. Biz ózimizge qatysty bólimdi jazyp, daıyndap bitirdik. Ereksheligine kelsek, buǵan deıin el tarıhynyń 5 tomdyǵy jaryq kórgen bolsa, onyń ekinshi tomy orta ǵasyrlarǵa arnalǵan edi. Endi biz orta ǵasyrdy úsh bólikke: erte orta ǵasyr, ıaǵnı qaǵanattar zamany; Altyn Orda jáne Qazaq handyǵy dep bólip qarastyrdyq. Olardyń árqaısysy tereńnen zertteý men taldaýdy qajet etedi. Jalpy túrki jurtynyń ortaǵasyrlyq dáýiri – álem tarıhynda ózindik izin qaldyrǵan uly kezeń bop sanalady.

– Osy oraıda biz Joshy handy Altyn Ordanyń negizin qalaýshy retinde jańasha dáriptep jatyrmyz. Soǵan qatysty bir suraq týyndaıdy: eger Shyńǵyshan álemge «mońǵol» dep tanylsa, onyń úlken uly qazaq memlekettiliginiń negizin qalaǵan ba?

– Birinshiden, tarıhshylar arasynda Joshy han men Shyńǵyshannyń týystyq qatynasyna baılanysty talasty pikir áli toqtaǵan joq. Ekinshiden, qalaı bolǵanda da budan bizdiń tarıhymyzǵa eshqandaı nuqsan kelmeıdi. Mundaı mysaldy Reseı tarıhynan da tabamyz. Orys memlekettiliginiń negizin qalaýshy, Novgorodtyń birinshi knıazi Rıýrıktiń shyǵý tegi shved bolatyn. Ony Reseı tarıhshylarynyń ózderi de moıyndaıdy. Biraq budan orys tarıhy zııan shegip otyrǵan joq. Sol sekildi Altyn Ordanyń negizin qalaýshy Joshy handy Shyńǵyshannyń uly eken dep at-tonymyzdy alyp qasha almaımyz. Altyn Orda halqynyń negizin qypshaqtar quraǵany belgili. Eń bastysy Joshydan bastalǵan handyq dınastııa Kenesaryǵa deıin 6 ǵasyrǵa sozylyp, qazaq memlekettiliginiń qalyptasýyna úlken úlesin qosty. Bul – óte mańyzdy nárse.

 – Prezıdent «Tarıhymyz júıeli, shynaıy, eń bastysy, táýelsiz eldiń kózqarasymen jazylýy kerek» degen bolatyn. Jańadan jazylyp jatqan Qazaqstannyń akademııalyq tarıhy kórshi Reseıdiń nemese Qytaıdyń ótkenge qatysty kózqarasynan ózgeshe bola ma?

– Árbir memleket ulttyq tarıhyn ózindik kózqaras turǵysynan qalyptastyrady. Tarıhshy ǵalymdar arasynda pikir qaıshylyǵy kóp bola qoımaǵanymen, tarıhty oqytý jaǵynan kelgende árkim oǵan derbes saıası múddesi turǵysynan qaraıdy. Máselen qytaılar Shyńǵyshandy óz eliniń hany dep sanap júr. Shyn máninde ol – qytaı tilinde múldem sóılemegen, tipti Qytaıǵa qarsy soǵysqan tulǵa. Biraq bul olarǵa óz jerinde ómir súretin kóptegen ulttardy bir qoǵamǵa biriktirý úshin qajet. Sol sekildi Mońǵolııanyń tarıh oqýlyqtaryna qarasań, ǵundardy mońǵol tekti halyq deıdi. Biraq ǵylymda olardyń túrkiler bolǵany, jalpy Shyńǵyshanǵa deıin qazirgi Mońǵolııa jerinde túrki memleketteri (naıman, jalaıyr, t.b.) bılik qurǵany dáleldengen aqıqat. Dese de mońǵoldar ǵun taıpasy meken etken jerlerdi óziniki etip kórsetý úshin osyndaı qadamǵa barýǵa májbúr. Sondyqtan tarıhty oqytqanda saıası múdde birinshi kezekke qoıylady, sonyń saldarynan keıde tipti aqıqat faktiler burmalanyp ta jatatyny ras.

Qazaq handyǵynyń Reseıge óz erkimen qosylýy – ıdeologııalyq mıf

– Bizde «Qazaq kóshpeli halyq boldy» degen pikir qalyptasqan. Biraq osy kózqarasqa qarsy adamdar da bar. Jalpy qazaq jerinde otyryqshy órkenıet oshaqtary, qalalar kóp bolǵan ba?

– Qazaqtyń ótken tarıhyn birjaqty baǵalaýǵa bolmaıdy. Bizde kóshpelilik mádenıeti de, otyryqshylyq mádenıeti de saltanat qurdy. Arab geografy Muhammed ál-Idrısı 1150 jylǵy kartasynda qazirgi qazaq jerinde 40 shaqty qalanyń baryn kórsetken. Sodan qazir qalǵany – Taraz ben Isfıdjab, ıaǵnı Shymkent. Qalǵandary keıin túrli sebepke baılanysty ómir súrýin toqtatyp, joıylyp otyrǵan. Mysaly, qazirgi Almatynyń ornynda bolǵan ortaǵasyrlyq Almatý qalashyǵyn alaıyq. Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy gúldengen shahar HIV ǵasyrdyń ortasynda oba dertiniń taralýy saldarynan joıylyp ketti. Odan bólek, ózenderdiń arnasyn ózgertýi, klımattyq jaǵdaılar, t.b. sebeptermen qalalardyń ómir súrýin toqtatqan mysaldar bar. Áıgili jıhankez Ibn Battýta Altyn Ordanyń astanasy Saraı-Berkede bolǵanda úıinen tańerteń shyǵyp, qalanyń ishindegi dittegen jerine keshke bir-aq jetkenin jazady. Bul sol ýaqytta shahardyń aýmaǵy qanshalyqty keń ári álemdegi eń iri qalalardyń biri bolǵanyn bildirse kerek. Basqa da kóptegen derekterdi keltirýge bolady. Altyn Orda dáýirinde de, oǵan deıin de qazaq jerinde óz zamanynyń órkenıetti qalalary kóp bolǵan, ıaǵnı biz tek kóship-qonyp júrgen ult emespiz.

– Siz bir suhbatyńyzda Qazaq handyǵy Reseıge óz erkimen qosylmady dep aıtypsyz. Osy oıyńyzdy sabaqtaı túsesiz be?

 – Qazaq handyǵynyń orys patshaıymyna ótinish jasap, óz erkimen ımperııanyń quramyna kirýi de, Reseıdiń bizdi jońǵardan nemese Qytaıdan qutqaryp qalýy da – eshbir tarıhı negizi joq, keńes zamanynda oılap tabylǵan ıdeologııalyq mıf. Ol qazaq jerin eshkim syrttan kelip jaýlap almaǵanyn, Reseı jaýdan qorǵamaǵanda qazaqtardyń ult retinde joǵalyp ketýi múmkin ekenin kórsetý úshin shyǵarylǵan «aqylǵa syıymdy» ańyz ǵana. Shyn máninde Reseı bizdi eshkimnen qutqarǵan joq, ol óziniń saıası múddesi jolynda áreket etti. Sondyqtan biz óz erkimizben Reseı quramyna kirmedik.

– Kishi júzdiń hany Ábilqaıyrdyń orys patshaıymyna júginýi ótirik bolǵany ma?

– Ábilqaıyr han óziniń bıligin kúsheıtý jáne ony muragerlik jolmen urpaǵyna qaldyrý úshin Reseımen kelisimge kelgeni ras. Biraq ol buǵan Qazaq handyǵyn Reseıge túpkilikti baǵynyshty etý úshin emes, ýaqytsha kelisim dep qaraǵan.

Qazaq pen noǵaı – polıtonım sózder

 – Qazaq qaı kezden úsh júzge bóline bastady? «Júz» degen ne ózi?

 – Buǵan qatysty túrli pikir bar. Meniń oıymsha, úsh júzdiń tarıhy Alasha han, ıaǵnı Yrys hannan (tatar ǵalymdary Urysty osylaı jazady – E.Z.) bastaý alady degen boljam oıǵa qonymdyraq. Qadyrǵalı Jalaıyrıdyń jazýyna qaraǵanda, Yrys hannyń áskeri «Alash myńy» jáne «qataǵandar» bolyp ekige bólingen. 1627 jyly Alash myńy qataǵandarmen soǵysyp, olardy jeńgen. Alash myńy áskeri júzdikterge bólinetin. HIV ǵasyrdan bastaý alǵan osy júıe úlkeıe kele qazirgi úsh júzge aınaldy. Bular eń alǵashqyda áskerı birlestikter bolatyn. – Qazaqtyń quramynda júzge kirmeıtin rýlar bar. Sonyń biri – noǵaı-qazaq. Siz bul rýdyń genetıkalyq tarıhyn zerttep jatqanyńyzdy bilemiz. Jalpy olar qaıdan paıda bolǵan? – Orta ǵasyrlarda «qazaq» pen «noǵaı» degen ulttyń aty emes, polıtonım sózder bolatyn. Polıtonım – túrli rýlardan turatyn adamdardyń saıası birlestigi. Mysaly, Noǵaı ordasyna qaraǵan adam noǵaı, Qazaq handyǵyndaǵy adam qazaq atalatyn. Iaǵnı bul dál sol kezde ulttyq erekshelikti emes, saıası baǵynyshtylyqty bildirdi. Shoqan Ýálıhanovtyń jazýynsha, qazaq pen noǵaıdyń arasy ajyrap, jeke dara ult retinde qalyptasýy 1598 jyly Noǵaı ordasynyń bıleýshisi Ormanbet bı (Oraz Muhammed) ólgennen keıin bastalǵan. Al HVII ǵasyrdaǵy qalmaq shapqynshylyǵy qazaq pen noǵaıdyń túpkilikti bólinýine yqpal etti. Qazaqqa jaqyn ornalasqan noǵaı rýlary qazaq bolyp ketse, bir bóligi qaraqalpaq ultyna aınaldy. Al batys jaqtaǵy rýlar óz aldyna noǵaı halqy bolyp qalyptasty. Odan keıingi ǵasyrlarda da noǵaı halqynyń keıbir rýlary qazaqqa qosylyp otyrǵan. Sonyń ishinde besqasqa berish pen noǵaı-qazaqty aıtsaq bolady. Alǵashqyda noǵaı-qazaqtar tóleńgitter sekildi hanǵa jaqyn, belgili bir artyqshylyqqa ıe adamdar edi. Keıin kele olar jergilikti halyqpen etene jaqyn aralasyp, tolyqtaı qazaq bolyp ketti. Jalpy HÚIII-HIH ǵasyrlarda noǵaıdan basqa túrikmen, qyrǵyz, qaraqalpaq, tatar, bashqurt, tipti orys Etnosynyń keıbir bólikteri de qazaqtyń quramyna qosylyp otyrǵan. Eki-úsh urpaq aýysqannan keıin olar da tolyqtaı qazaqqa aınaldy. Qazirgi belgili árbir ultta mundaı fakt jetkilikti. Bul tipti bizdi keń bolýǵa mindetteýi kerek. Táńirshildik – putqaquldyqtyń jańa túri

– Qazir qoǵamda «táńirshildik – qazaqtyń ulttyq dini» deıtin bir top paıda boldy. Osyǵan tarıhshy retindegi pikirińizdi bilgim keledi. Orta ǵasyrda bizdiń ata-babamyz táńirshildik dinin ustanǵan degen derek bar ma?

 – Qazaq handyǵy qurylǵan kezde biz tolyqtaı musylman edik. Al qazir keıbir adamdar táńirshildik degende ony burynǵy ǵundardyń, mońǵoldardyń, túrkilerdiń, altaılyqtardyń, t.b. ejelgi dini dep oılaıdy, tipti solaı kórsetkisi keledi. Shyn máninde atalǵan taıpalar men rýlardyń senimderi ártúrli bolǵan. Ol ýaqyttaǵy táńir dini jaıynda biz óte az bilemiz. Tarıhı derekter joqtyń qasy. Eshqandaı eskertkishter de qalmaǵan, qasıetti jazbalary da joq. Ózińiz aıtyp otyrǵan keı adamdar ıslamǵa qatysty emes salt-joralǵynyń bárin táńirshildikke telip júr. Biraq shyn máninde olardyń shyǵý tórkini ártúrli. Mysaly otpen alastaý – zoroastrızmnen kelgen senim. Táńirshilderdiń salty dep júrgen keıbir rıtýaldardyń arasynda monıheılik, nestorıandyq nanym-senimderden, shamanızmnen kirgenderi de bar. Islamǵa deıingi babalarymyz Táńirge sengeni ras, biraq sol ustanǵan dinderi qandaı boldy degen suraqqa naqty jaýap joq. Sondyqtan qazirgi «táńirshildik» – sol adamdardyń ózderi oıdan shyǵaryp júrgen putqa tabynýshylyqtyń jańa túri. Bundaı úrdis tek bizdiń elimizde ǵana bolyp jatqan joq. Mysaly Reseıde, Germanııada, basqa da elderde yqylym zamandaǵy nanym-senimderin tiriltýge baǵyttalǵan túrli qozǵalystar bar. Orystar arasynda slavıan mıfologııasyndaǵy Perýn qudaıyna tabynýshylyqty oıatqysy keletin toptar paıda boldy. Frantsııada kelt qudaılaryn pir tutatyn aǵymdar kórinis taýyp jatyr. Munyń bári bir qaraǵanda eskini jańǵyrtý bolyp kóringenimen, shyn máninde jańadan paıda bolǵan putqa tabynýshylyqtyń kórinisi ǵana.

 – Sol táńirshilder aıtatyn sózdiń biri – «Qazaqqa ıslamdy ákelgen Reseı patshaıymy Ekaterına». Ol tatar moldalaryn qazaq dalasyna jiberip, bizdi musylman qylypty-mys. Bul sózder qanshalyqty shyndyqqa saıady?

 – Eshqandaı negizi joq paıym. HVIII ǵasyrda qazaqtyń sany birneshe esege kóbeıip, jońǵardan, basqa da halyqtardan qaıtarǵan jerimizdiń aýmaǵy ulǵaıǵandyqtan, halyqqa dindi úıretetin moldaǵa suranys artqany belgili. Sondyqtan ata-babamyz tatar men Orta Azııa halyqtarynan ımam-moldalardy aldyryp, jaǵdaıyn jasap, elge din úıretýdi jolǵa qoıǵan. Olardy Reseı patshaıymy qarjylandyryp, qazaq dalasyna jiberdi degen bos sóz. Eger qazaq aýyldarynyń ózinde buǵan suranys bolmaǵanda patshanyń jiberýimen syrttan kelgen din taratýshyny qabyldamas edik. Keıin patshalyq Reseı tarapynan qazaqty shoqyndyrýǵa talpynys bolǵanyn bilemiz. Biraq odan eshteńe shyqpady. Sebebi el ishinde qoldaý tapqan joq.

– Áńgimeńizge rahmet!
 Kazislam.kz