Tárbıeniń tórt tiregi
Birde mádınalyq bir kisi baqshasynda ósip turǵan qurmasyna tas laqtyrǵan balany súırep otyryp Paıǵambarymyzǵa ákeldi. Bala – jas ta bolsa Islam dinin qabyldaǵan Rafıǵ ıbn Amr edi. Kelgen kisi qatty keıigen sekildi. Qabaǵy qatýly. Paıǵambarymyz bolsa, sol sabyrly qalpyn saqtady. «Balapanym, qurma aǵashyna nege tas laqtyrdyń?», – dep surady. Bala: «Qarnym qatty ashty. Qurma jegim keldi», – degennen artyq sóz aıtpady. Áz Paıǵambar (s.a.ý.) balaǵa: «Jerge túskenin jeseń je, biraq endigári qurmalarǵa tas laqtyrma, jaraı ma?», – dedi. Sosyn balanyń basynan sıpap, oǵan bylaı dep duǵa jasady: «Ýa, Alla Taǵalam! Bul balanyń qarnyn toıdyra gór!»[1]
Al endi osy oqıǵaǵa psıhologııalyq taldaý jasaı otyryp, astaryndaǵy pedagogıkalyq tálim-tárbıe negizderin uǵýǵa tyrysaıyq.
Birinshiden, aldyna ashýmen alyp kelgen balaǵa, onyń kináli ekenin bile tura nege Paıǵambarymyz salǵan jerden uryspady? Óıtkeni, balaǵa urysqannan góri oǵan jaqsy kóretinińdi bildirý asa mańyzdy. Psıhologııa ǵylymynda dáleldengen osy bir áreketke toqtalyp óteıik.
Balaǵa meıirimdilik tanytý men súıispenshiligińdi kórsetý
Tárbıe berýdiń negizgi máıegi – meıirim men súıispenshilikte. Ásirese, kishkene balalar úshin meıirim men súıispenshiliktiń orny erekshe. Bul mahabbatqa olar qashanda shóldep turady. Olar tek súıispenshilikpen ǵana ósip-jetiledi desek artyq aıtqandyq emes. Bala kimnen meıirim kórse, sol adamdy erekshe jaqsy kóredi. Árdaıym sony izdep turady. Ony renjitpeı, meıirimi men súıispenshiliginen ajyrap qalmaý úshin onyń aıtqandaryn oryndaýǵa tyrysady. Ózi jaqsy kórgen kisige eliktegish keledi. Endeshe, súıispenshilik – bala tárbıesindegi negizgi qaǵıda. Paıǵambarymyz barlyq adamzattan súıispenshiligin aıamaǵan. Jan júregimen jaqsy kórip, árqaısysyna jeke-jeke kóńil bóletindikten, ár sahaba ózin «Paıǵambardyń eń jaqsy kóretin adamy men shyǵarmyn» degen oıǵa qalatyn. Alaıda, Alla Elshisiniń balalarǵa degen meıirimi tipten erekshe edi. Joǵarydaǵy «Rafıǵ ıbn Amr oqıǵasy» – osynyń naqty dáleli. Dedektetip Paıǵambarymyzǵa ákele jatqanda bul bala qandaı úreıdi bastan keshti deseńizshi?! «Qap, maǵan endi ne ister eken? Ne dep ursyp, qalaı jazalar eken» dep qatty qorqyp kelgen balaǵa paıǵambarymyz «balapanym!» degen jalǵyz-aq aýyz súıispenshilikke toly jyly sózin arnady. Sol jyly sózimen qarsy alyp, basynan sıpap, meıirlene qarady.
Balanyń qatesin túzetip, durysyn úıretýde jazalaý tásiliniń erekshe ornynyń bar ekenin joqqa shyǵarmaımyz. Biraq jazalaýdan buryn qatelerdi túzetýde eń áýeli meıirim men nasıhattyń áseri mol ekenin eskergenimiz jón. Sebebi, balalar kóbine jasaǵan qatelikteriniń parqyna bara bermeıdi. Mundaı jaǵdaıda balalarǵa ursyp-zekýdiń paıdasynan zııany basym bolýy kádik.
Úlkenderdiń balanyń basynan sıpaýy, mańdaıynan súıip, ıiskeýi ıakı qushaqtap arqasynan qaǵýy, kóterip qushaǵynda terbetýi – bári-bári balaǵa oń áserin tıgizedi. Bala úlkenniń bul iltıpatynan ózin jaqsy kóretindigine senedi ári sol kisige degen qurmeti de artady. Qushaqtap, basyn sıpaǵan kisini óziniń qorǵaýshysy dep biledi. Zertteýshiler qushaqqa alynyp, qushtarlana súıilmegen, basynan sıpalyp, mańdaıynan ıiskelmegen balalardyń keıbir psıhologııalyq aýrýlarǵa ushyraıtynyn dáleldeýde.
Ata-ana ıakı kez kelgen pedagog úshin balaǵa kóp ursyp, oǵan uzaq aqyl aıtqannan góri onyń basynan sıpap, meıirim kórsetip, arqasynan qaǵýy áldeqaıda áserli. Bunyń astarynda qurǵaq sózdermen jetkizýge kelmeıtin nebir sezimder bar. Joǵaryda keltirilgen oqıǵada «qate is-áreket ústinde ustalyp, endi ne ister eken» degen úreımen kelgen balaǵa paıǵambarymyz eń aldymen «balapanym!» degen jyly sózin arnaǵan. Qorqyp kelgen balaǵa jyly sóz ǵana aıtyp qoımaı, «qoryqpa, men seni qorǵaımyn» degendeı basynan sıpaýy, árıne, bala júregindegi qorqynyshtyń ornyna qýanysh syılady. Ózine janashyr jan taýyp, onyń qasynda ózin senimdi sezingen bala oıyndaǵysyn búkpesiz aıtty.
Balaǵa qulaq asý
Balany áýeli tyńdaı bilý kerek. Sóılegen bala óziniń ishki dúnıesin ashyp beredi. Ár nárseni durys túsinýge bala aqyly jete bermeıdi. Sol sebepti balanyń ne oılap turǵanyn bilý qajet. Biz kóbine balany qatelikke uryndyrǵan sebepterdi izdemeımiz. Dereý ózine ursa jónelemiz. Joǵarydaǵy Rafıǵ ıbn Amr oqıǵasynda paıǵambarymyz oǵan dereý dúrse qoıa bergen joq, «Áı, ońbaǵan! Bireýdiń baqshasynda neń bar?! Endi tas laqtyrady ekensiń kóreseńdi kórsetem, qolyńdy týra shabam!» dep urysqan joq. «Nelikten tas laqtyrdyń?» dep, onymen tildesti. Bala sebebin aıtty. Qarny ashqany, qurma jegisi kelgendigi anyqtaldy. Ash balanyń mundaı áreketke barýy tabıǵı jaǵdaı ekeni sózsiz. Ne istese de dereý jazalaýǵa júgirmeı, aldymen balany sóıletip, tyńdaı bilý qajet.
Balalar balalyqpen qate jasaıdy. Al úlkender bolsa, olardan úlken kisiniń isteıtin isin kútedi. Qate jasasa dereý ursyp, jazǵyra jóneledi. Kóbine balalaryn tyńdaýdy qajettilik dep te oılamaıdy. Bala bolsa, óz isiniń qateligin túsinbegendikten ata-anasynyń ıakı úlkenderdiń ne úshin urysqanyn, ıakı jazalaǵanyn túsinbeı dal bolady. Sóıtip, úlkender maǵan jamandyq jasady ıakı ata-anam meni jaqsy kórmeıdi degen oıǵa qalady. Mine, sondyqtan balanyń ishki dúnıesimen syrlaspastan, onyń oıyn bilmesten, jasaǵan isiniń durys emestigin túsindirmesten oǵan urysý, jazalaý durys emes.
Balama nárse kórsetý
Ata-analardaǵy qatelikterdiń biri – balany ne bolsa sodan tyıyp, is-áreketin shekteı berýi. Balanyń qate qylyǵyn tyıǵan kezde, ornyna basqa bir durys nárseni kórsetý kerek. Olaı bolmaǵanda bala baıaǵy istegen qatelikterine qaıta basýy ıa bolmasa qyrsyq minezdilikke beıimdeýi múmkin. Mysaly, bala ydys-aıaqpen oınaǵysy kelgende, dereý qolynan ydysty julyp alǵannan góri «oınasań, má, myna synbaıtyn ydyspen oına» dep oǵan basqa ydys berý kerek. Úıdiń qabyrǵalaryn shımaılap oınaǵan balanyń qolyna dereý basqa bir dápter ıakı qaǵaz ustatyp nemese arnaıy taqta men qalam satyp alyp berip: «syzsań mynaǵan syz», «júgirseń, munda emes ana jerde júgir», «kórseń, bul fılmdi emes ana fılmdi kór» degen sekildi balamalardy kórsetýimiz qajet. Joǵarydaǵy oqıǵada paıǵambarymyz «Qurmalarǵa tas laqtyrma! Jeseń, jerge túskenderin je!» dep, tyıymmen qosa balaǵa basqa balama is usyndy.
Qazirgi kezdegi qalada balalar baratyn oıyn zaldary men kıno teatrlarda kórsetiletin fılmder bala tárbıesine, minez-qulqyna zalaldy bolýy múmkin. Sondyqtan balalarǵa ana jerge, myna jerge barma degennen góri, olarǵa basqa jaǵdaı jasaý kerek. Úıge kompıýter alyp, zııany joq oıyndar men fılmderdiń SD-lerin daıyndap, oıyn oınap, kıno kóretin ýaqyttaryn belgilegen jón.
Tilek tileý ne balaǵa bata berý
Ata-ana qashanda balasynyń tilegin Qudaıdan suraǵany jón. Bul pedagogtar úshin de mańyzdy. Kóptegen hadısterde balasynyń tileýin tilegen ata-ana duǵalarynyń qabyl bolatyndyǵy aıtylǵan. Paıǵambarymyz joǵarydaǵy oqıǵada balaǵa duǵa etý arqyly duǵanyń mańyzdylyǵyn bildirýde. Qolynan keler tálim-tárbıe bergen pedagogtar da budan keıin balalar úshin únemi Jaratqannan tilek tilep júrgenderi durys.[2]
Qoryta kelgende, adamǵa ár jasqa saı tálim-tárbıe berýde ulaǵaty mol tamasha ustaz, aqıyq Paıǵambardan alar úlgimiz kóp. Onyń bala tárbıesine qatysty kóregendigi joǵarydaǵy bir oqıǵamen ǵana shekteýli emes. Kezinde tutastaı bir qoǵamdy jamandyqtan tyıyp, jaqsylyqqa tárbıelegen hazireti Muhammedtiń (s.a.ý.) ómiri muqııat zerttelýi tıis. Ol – bala tárbıesinde qıyndyq kórip júrgen ata-analar men pedagogtar úshin taptyrmas úlgi.
[1] Tırmızı, býıý¢, 54. Ibn Mája, Tıjarát, 67.
[2] «Ienı úmit» jýrnaly, №73, B. 21, 2006 j.
