TÓZIMDILIK TURAǴY – DIN ISLAMDA
Qanshama ǵasyrlar ótip, san túrli eńbekter jazylsa da ıslam tarıhynyń alǵashqy ǵasyrlaryndaǵy áskerı áreketterdi «otarlaý joryqtary» retinde baǵalap jatqandar barshylyq. Tipti sońǵy jyldardaǵy ıslam álemindegi keıbir keleńsizdikterdiń sebebinen musylmandardy - qatygez, jaýyz, damý men mádenıettiń has jaýy retinde kórsetip, ózderinen basqa din ókilderine nemquraıdy qaraıtyndyǵyn jarysa jazyp, dabyl qaǵyp aıtýda. Nátıjede álem jurtshylyǵynyń nazarynda ıslam - jaýgershilikpen qabysyp jatqandaı pikirler týyndap, ıslamofobııalyq túsinikter qalyptasýda.
On tórt ǵasyrlyq tarıhy men qazirgi ýaqytta mıllıardtan astam senýshisi bar Islam dini shyndyǵynda da ozbyrlyq pen qantógýshilikke shaqyra ma? Ol suraqqa jaýap retinde musylmandardyń ózge din ókilderi men mádenıetterge degen qurmeti men tolerantty ustanymyn aıshyqtaıtyn birneshe tarıhı mysaldar keltirsek.
Islam – kez-kelgen senim ókilderi men ártúrli násilden turatyn adamdarǵa Allanyń eń kórkem jaratylysy retinde qurmetpen qarady. Osylaı sengen musylmandar ózge senim ıelerine qatysty «senderdiń dinderiń ózderińe, bizdiń dinimiz bizge» («Kafırýn», 109/6) degen Quranı ustanymdy árdaıym basshylyqqa alǵan. Olar ıslamnyń alyp kelgen ámirinen adamzat balasyn birlikke, bir tutastyqqa, ar-ujdan bostandyǵy men áleýmettik ádilettilik pen tynyshtyqqa jetkizetindigin kórgen. Kórgen de ıman etken.
Álem tarıhynda teńdessiz túrde júzege asqan Islam jeńisteriniń nátıjesinde musylmandardyń qaramaǵyna ótken elderdiń Islam dinin qabyldaýǵa eshqashan májbúrlenbegen. Islamda jıhad adamdarǵa zorlyqpen ıslamdy qabyldatý úshin jasalmaıdy. Óıtkeni, Quran ámirleri ondaı áreketterdi túbegeıli qoldamaıdy. Mysaly, alǵashqy halıfa Ábý Bákirdiń ámirimen Halıd ıbn Ýálıdtiń bastaǵan joryqtarynyń nátıjesinde musylmandardyń qaramaǵyna ótken jergilikti halyqtar musylman bolý nemese jızııa tóleý shartymen óz dinderinde qalý quqyǵyna ıe bolyp, eki jaǵdaıda da Islam memleketiniń qorǵaýyna alynyp otyrǵan. Jızııa óteý shartymen «zymmı» (memleket qorǵaýyna alynǵan ózge din ókili) bolýdy qalaǵandarǵa, óz dinderinde qalýǵa ruqsat berilip, ǵıbadathanalaryna tıispeı, qulshylyqtaryna da aralaspaǵan. Máselen, Mysyrdyń alynýyna qatysqan Zııad ıbn Jáz áz-Zýbáıdı: «... Qolymyzdaǵa mysyrlyq soǵys tutqyndarymen birge bárimiz bir jerge jınaldyq. Hrıstıan din ókilderi de keldi. Biz ár tutqyndy Islam dinin nemese hrıstıan dinin tańdaýyn óz erkine qaldyrdyq. Bireýi ıslamdy tańdasa, zor daýyspen Allany ulyqtap, ony ózimizdiń janymyzǵa alatyn edik. Hrıstıan dinin tańdaǵan bolsa, hrıstıandar da daýystap, ony ózderiniń janyna alatyn» - degen sózi musylmandardyń bir qalany qoldaryna alǵan kezderindegi áreketterin anyq túrde kórsetedi.
Soǵys jolymen nemese kelisim jolymen bolsyn musylmandardyń qol astyna ótken qalalardyń turǵyndary qandaı da bir zorlyqqa ushyramaı ýaqyt óte kele birinen keıin biri Islam dinin qabyldaǵan. Sebebi, olar Islamdy, onyń kitaby Qurandy jáne hazireti Paıǵambardyń joǵary ahlaǵy men súnnetin musylmandardan kórip, ıman etken.
Islam bıligine deıingi Vızantııa men Sasanıdter ımperııasynyń basshylary ártúrli ulttardan turatyn, ártúrli din men senim ókilderine jasaǵan qarym-qatynastary adam tózgisiz boldy. Mine, osy sebepten ıahýdıler Vızantııaǵa qarsy musylman áskerlerin qoldap, tipti joryqtar barysynda jıi-jıi olarǵa járdem berdi. Keıbir ıahýdı derekterinde musylmandar qutqarýshy retinde jazylǵany da aıtylady. Sebebi, san jaǵynan az bolmaǵanymen, ıahýdıler Palestına men sol mańaıdaǵy monofızıt jáne ıakobıt baǵyttarǵa múshe hrıstıandardan kóp zulymdyq pen qorlyq kórgen bolatyn.
Tek ıahýdıler ǵana emes, osy aımaqtardy meken etken ár din men aǵymdardyń, til men ulttyń ókilderi burynǵy basshylaryna qaraǵanda, dinı tózimdilikterimen tanylǵan musylmandarǵa baǵynýdy ózderi úshin eń ońtaıly sheshim retinde qabyldaǵan. Sebebi, musylmandar qoǵamdaǵy zulymdyq pen qııanatty, basqynshylyq pen qorlyqty joıyp, onyń ornyna ádilet pen teńdik kórsetýmen, berilgen sózge beriktigimen tanyldy. Musylmandar qol astyndaǵy adamdardyń dinderi men dinı túsinikterine esh aralaspaı, olardy óz erikterinde qaldyrǵan.
Islam jeńisteriniń nátıjesinde musylmandardyń qol astyna kirgen ıahýdıler, qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, rahat ómirge qaýyshqanyn kóremiz. Islam jeńisterine deıin ıahýdıler Qudysqa tek jylyna bir-aq ret bara alatyn. Al, musylmandar bılikti qoldaryna alǵanda ıahýdılerge bes júz jyl boıy (135-638) salynǵan tyıymdy alyp tastady. Sonymen qatar, qulshylyqtary men merekelerin de qalaǵanynsha ótkize bastady.
Islamnan burynǵy dáýirde Sasanıler bıligi ıahýdılerdiń tipti balalaryn súndetke otyrǵyzýyna tyıym salyp, qulshylyq jasaýlaryna da kedergi bolǵan. Sasanıdter qoǵamynda ıahýdıler álemdegi jamandyqtyń bastaýy retinde qabyldanyp, dinı merekelerin toılaýǵa da tyıym salynatyn. Janazalary men basqa da dinı rásimderin erkin atqarýlaryn da hosh kórmeıtin. Rım men Vızantııanyń ustanymy da Sasanılerden aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq edi.
Al musylmandar bıligindegi qalalaraǵy ıahýdıler jaıbaraqat ómir súrýge qol jetkizdi. Máselen, batysta hrıstıan basshylar bılegen qalalardy mekendegen ıahýdılerdiń sany myńǵa da jetpeıtin. Ortaǵasyrlyq ıahýdı saıahatshy Benjamın mynadaı mańyzdy derekti beredi. Onyń aıtýynsha Rımde 200, Salernoda 600, Salonıkıde 500, Konstontınopolde 2000 ıahýdı bolsa, musylmandardyń qalalary bolǵan Shamda - 3000,Baǵdatta 40000, Kýfada 7000, Hamadanda 30000, Isfahanda 15000, Shırazda 10000 ıahýdı qonys tepken. Eger ózge senim ıeleri musylmandar tarapynan otarshylyq pen basqynshylyqqa ushyraǵan bolsa, ár jerden tynyshtyq kórmeı, dıaspora bolyp qana ómir súrgen ıahýdı halqynyń san ǵasyrlar boıy musylman qalalarynda osynshama kóp qonystanýyna qajettilik te qalmas edi.
Islam áleminde ıahýdıler qabilet pen múmkinshilikteri bolsa dárigerlik, keńesshilik, ýázirlik sekildi dáýiriniń eń abyroıly qyzmetterge de esh qarsylyqqa ushyramastan alynatyn. Iahýdı saýdagerlerdiń jumystaryna da qandaı da bir shekteý qoıylmaıtyn. Nıshapýrlyq ıahýdı Aleksandrııaǵa, Morokkolyq ıahýdı Fýstatqa, Iran jáne Iraktyq ıahýdı Palestına men Mysyrǵa qalaǵanynsha saýda kerýenderimen jolǵa shyǵa alatyn.
On tórt ǵasyrlyq ıslam dininiń qol astyndaǵy ózge din ókilderine jan-jaqty erkindik bere otyryp, olarǵa bar bolǵany mynadaı erejeler qoıǵandyǵyn kóremiz:
1. Quranǵa qurmet kórsetý, oǵan qatysty qandaı da bir jaman sóz aıtpaý.
2. Hazireti Paıǵambardy jalǵandyqpen aıyptamaý, ony qorlaıtyn sózder aıtpaý
3. Islam dinin jamandamaý jáne jala jappaý.
4.Musylman áıelge qastandyq jasamaý, zına jasamaý jáne onymen nekege turmaý.
5.Musylmandardy dinde kúmánǵa túsirmeý, mal-múlikteri men dinine qastandyq jasamaý.
6. Musylmandardyń dushpandaryna kómek jasamaý, tyńshylyq jasamaý jáne musylmandardyń mal-múlikterine kóz tikpeý.
Demek, sońǵy jyldary álemdik saıasattaǵy keıbir oqıǵalardyń arasynda «musylman» nemese «ıslam» degen sózdi estı sala saf ıslam men musylmandardan kóńildi sýytý da durys emes. Óıtkeni, Islam dininiń sońǵy jyldary buqaralyq aqparat quraldary bergen beınesinen áldeqaıda ózgeshe on tórt ǵasyrlyq tarıhy bar ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek.
Ernar ESIMQULOV,
«Nur-Múbárak» Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıteti
Dintaný kafedrasynyń oqytýshysy
