«Túzetpek edim zamandy...»
Saıasattyń san qyrly jaqtaryn sóz etip basshy men bılikten min izdeıtin jandardyń qarasy kóp. Biraq, shen men shekpen jamylǵandardyń myna siz ben biz sııaqty anadan týǵanyn, olardyń osy orynǵa aıaǵy aspannan salbyrap túspegenin sol kóp eskere bermeıdi. Demek, basshydan ketken kináratty alystan izdeýdiń qajeti joq eken. Ol myna siz jutqan aýany jutyp, siz súrgen qoǵamda ómir súrip jatyr. Basty másele – qoǵamda. Paraqorlyq – elimizde órship turǵan, irińi betine shyqqan dert syndy. Bılik basyndaǵylar qazynadan mıllardtap qylǵytyp jatsa, siz de tam-tumdap álińizge qaraı júz- eki júz myńdap jutyp jatyrsyz. Jutpasańyz da bireýdiń tamaǵyn solaı tyǵyndap, degenińizge jetýge tyrysyp jatqan jaıyńyz bar. Aıyrmashylyq nólderinde ǵana bolyp tur, biraq ekeýi de – túbi jaqsylyqqa aparmaıtyn qylmys. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sondyqtan da: «Qandaı bolsańdar, solaı basqarylasyńdar», – dep, on tórt ǵasyr buryn osy bir aqıqatty soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip aıtyp ketpedi me?! Osydan-aq álemdi ózgertemin degen adamǵa kóp nárseniń qajet emesin, eń áýeli ózin túzeýi shart ekenin ańǵaramyz.
Mektep jasyndaǵy qyzdardyń júkti bolyp qalýy, qoqys pen dárethanadan balalardyń tabylýy syndy jaıttardyń elimizde kóptep oryn alǵany sonshalyq – qoǵamdy selt etkizer jańalyq bolýdan qaldy. Bireýdiń otbasy shaıqalsa, qoqystan sábıler kóptep tabylyp jatsa, qala berdi ǵumyrlary jatyrdan aryǵa barmaı óz analarynyń «qolymen» ólim qushyp jatsa – olardy kinálaımyz. Biraq, oǵan ıtermelep jatqan faktor ne? Ar-uıatyn qorǵaǵan qyz kórse aqyrzaman dinmen kelerdeı baıbalam salatyn kópshilik eńkeıse áýreti kórinetin, bir qarys matany kıim qylǵan qyzdarǵa tyıym saldy ma eken? Múmkin, ol qyzdyń osylaı taǵdyrdyń toqpaǵyn jep, jaza basýynda sizdiń de úlesińiz bar shyǵar. «Qazaqtyń qyzdary oramal taqpaǵan» dep ózeýreıtinder qazaqtyń áıelderi ólim-jitimde ǵana shashyn jaıyp qara jamylǵanyn, al bir bala týǵanda arnaıy kishigirim toı jasap, balanyń anasyna kımeshek kıgizý dástúrin jasaǵanyn bile me eken? Áýretin jabý, sulýlyǵyn suq kóz ben sózden qyzǵaný – uıatty is, al túbi sábılerdiń, otbasylardyń, qoǵamnyń baqytsyzdyǵyna aparatyn ashyq-shashyq kıiný arlynyń isi bolyp sanalǵany ma? Jaman pıǵyl men jaman oıdyń tutanýyna sebep bolyp, qala berdi er azamattardy belsizdikke uryndyratyn «zamanaýı» kıimdi esi durys adam qalaı jaqtasyn? Elimizde belsizdikke ushyraǵandardyń sany kúrt artqan. Tarıh betterin paraqtar bolsaq, qazaqtyń ár shańyraǵynda on baladan bolǵan jáne bul qalypty jaǵdaı bolyp esepteletin. Al, qazir biz tórt balany «kóp bala» dep sharq uryp júrmiz. «Mundaı quldyraýǵa ne sebepten tap boldyq?» degen saýal kez kelgen «ultym» degen adamdy tolǵantýy shart. Durys tamaqtaný óz aldyna, «jańashyldyq» dep jalańashtanǵan arýlardyń jatyrlaryn sýyq qarmaǵandyqtan ózderine ǵana zııan tıgizip qoımaı, joǵaryda biz atap ótken derttiń tikeleı sebepshisi bolyp otyr. Ataqty dárigerdiń «Ashyq kıingen áıel kezdesýge shyǵý arqyly bir erkekti ǵana baqytty etedi, on erkekke kór qazady» degen sózin eskersek, kez kelgen esti adam ózgelerge paıdasy tımese de, zııany tımeıtin jaǵyn qarastyrǵany jón. Sony bilgen babalarymyz boı jetip, betinde qyzyly kórine bastaǵan qyzdy kóldeneń kóz ben sózden qorǵap baqpady ma?! «Erkek úshin atamekenniń tynyshtyǵy, ata-baba árýaǵy, aq nekeniń beriktiginen artyq namys jyrtatyndaı ne bar?» (Á.Kekilbaev). Erkek úshin ımannan keıin toǵyz aı, on kún kótergen, tar qursaǵyn keńitken anasynyń, bir jatyrǵa syıǵan qaryndasy men ápkesiniń abyroıynan qundy ne nárse bolýy múmkin? Ózimiz úshin baǵasy artyq nárseni syrt kóz suqtansyn degendeı jaltyratyp qoıǵanymyz aqylǵa teris is emes pe?! Al, qyz balalardyń bar qazaqtyń jigitin bylaı qoıǵanda, óz aǵalary men inilerin aýrýǵa ıtermelep, haıýanı ınstınkti ǵana qozdyratyn qysqa kıimdi «sán» dep kııýi qanshalyqty durys?! Aqyly ornynda bolǵan kez kelgen esti adam aq pen qaranyń ara-jigin paryqtaýy tıis. Mundaı rýhanı quldyraýmen ultymyzdyń mańdaıyn kún sıpamasy belgili. Baqyttyń besiginde terbelip ómir súrgisi keletin adam men qoǵamǵa qoıylatyn shart bar. Ol – ózińe qalaǵandy ózgege de qalap, ózińe qalamaǵandy ózgege qalamaý. Shynaıy ádildiktiń shyńy da osy.
Qaýzasań qoǵamda qordalanyp qalǵan másele kóp. Onyń oń sheshim alýy da sizge tikeleı baılanysty. Óıtkeni, teńiz tamshydan quralady. Orystyń ataqty jazýshysy Lev Tolstoı: «Men aqymaq bolyp álemdi ózgertkim keldi, biraq aqylym kirip ózimdi túzedim», – degen eken. Ańdaı bilgen adamǵa azyq bolarlyq esti sóz. Endeshe, álemdi ózgertkiń kelse, ózińnen basta!
Shynádil Saltanat
