Úılenetin jastardyń bir-birimen sóılesýi
Qalyńdyq pen jigittiń tek bir-birin kórýi jetkiliksiz. Olar bir-birin tanýy úshin áńgimelesýi de qajet. Bul kezde eki jas bir-biriniń suraqtaryna esh nárseni jasyrmaı, búkpesiz jaýap berýi kerek. Ári ózderiniń talap-tilekterin de bildirgeni durys. Sonda ǵana olar bolashaq jary jaıly durys málimetter ala alady. Qalyńdyq pen jigittiń sóılesýine dinimiz ruqsat bergenin myna oqıǵadan kóre alamyz. Halıfa Omar (r.a.) haziret Álıdiń qyzy Úmmú Kúlsimdi aıttyrmaq bolady. Sonda haziret Álı (r.a.): «Qyzymnyń pikirin surap kóreıin, ol ne deıdi eken?» dep, qyzyna bolǵan jaıdy baıandaıdy. Úmmú Kúlsim: «Halıfa Omardy jaqynnan kórgen emespin, ony tanymaımyn ǵoı», – degende, ákesi: «Olaı bolsa seni halıfa Omardyń úıine jibereıin, kezdesip, tanysyńdar», – deıdi. Úmmú Kúlsim halıfa Omardyń úıine baryp, onymen tanysady. Ekeýi sóıleskennen keıin halıfanyń usynysyn qabyl alyp, oǵan turmysqa shyǵýǵa kelisedi.
Sóılesý barysynda joǵaryda aıtylǵandaı, eki jaq ózderiniń sharttaryn ashyq baıandaýy qajet. «Aldymen úılenip alaıyq, sosyn sharttardy sóılese jatarmyz. Sharttarymdy qazir aıtsam, ony úrkitip alarmyn» dep qurylatyn jospar shańyraqqa degen opasyzdyq bolyp sanalady. Sondyqtan istiń basynda eki jastyń eshqandaı oıyn ishine búgip qalmaı, aǵynan jarylǵany abzal. Biraq sóılesý kezinde de eki jastyń jalǵyz qalýyna bolmaıdy. Aldyńǵy taqyrypta aıtqanymyzdaı, qyzdyń jaqyny nemese jigit jaǵynan bir áıel adam qastarynda otyrýy qajet. Qyz ben jigittiń jalǵyz qalýyna Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bylaı dep tyıym salǵan: «Er adam qasynda mahramy (ózimen úılene almaıtyn et jaqyn týystary) joq bóten áıelmen ońasha qalmasyn»[1].
Tipti, bir hadısinde er kisi men áıel adam jalǵyz qalǵanda qastarynda shaıtan bolatynyn eskertip bylaı deıdi: «Er adam bóten áıelmen ońasha qalmasyn, óıtkeni olardyń úshinshisi shaıtan bolady»[2].
Bul bir jaǵynan qyz balanyń namysyn saqtaýǵa, ósek-aıańǵa ilikpeýine sebep bolatyn bolsa, ekinshi jaǵynan eki jasty adaldyqtyń ala jibin attamaı, shaıtannyń azǵyrýy men nápsiniń jeteginde ketýden saqtaıdy. Osylaısha dinimiz ákesiz balalardyń dúnıege kelýiniń aldyn alyp, jastardyń opyq jemeýin kózdeıdi. Olardyń ıbaly da, tárbıeli tulǵasyn ımandylyqtyń adal saltymen qorǵaıdy.
Úılenýge daıynsyz ba? Tanysý, kezdesý, sóılesý máselesine kelgende myna jaıtty da eskergen jón bolar. Qazirgi tańda jastardyń kópshiligi ınternetti qoldanady. Jaqynda bir boıjetkenniń bylaı dep suraq qoıǵany bar edi: «Men ınternet arqyly bir jigitpen tanystym. Ekeýmizdiń hat jazysqanymyzǵa bir jyldan asyp ketti. Bir-birimizge sýretterimizdi jiberdik, anda-sanda telefon arqyly da sóılesip turamyz. Men ony qatty jaqsy kóremin. Ol da meni unatatynyn aıtady. Ózi sheteldiń qazaǵy. Bireki márte Qazaqstanǵa kelmekke nıettendi. Biraq joly túspeı-aq qoıdy. Endi men ne isteýim kerek? Ony qatty jaqsy kóretinim sonshalyq, ol úshin bárine daıynmyn. Onyń Qazaqstanǵa kelýin kúteıin be? Siz jasy úlken kisi retinde maǵan qandaı aqyl-keńes aıtasyz?»
Boıjetkenniń áńgimesin tyńdap otyryp ishteı: «Shirkin, albyrt jastyq-aı, sonsha ańǵal bolarmysyń!» dedim. Eger jigit kelip usynys jasasa, álgi qyzdyń aldyartyn oılamastan, birden kelise keteri anyq. Sebebi onyń oıyn dál qazirgi sátte aqyl emes, sezim bılep tur. Boıynda «mahabbat» jalyny laýlaǵan boıjetkenniń jigittegi minez-qulyqtyń qandaı ekenin, shyn nıetiniń ne ekenin oılaýǵa da murshasy joq. Kórmegen, kezdespegen jigitke ǵashyq bolý múmkin be? Sýretten kórgen túr-tulǵasy men jyly sózderi ǵashyq bolýǵa tatı ma? Onyń sózi basqa, isi basqa adam bolsa she? Osyndaı kórsoqyrlyqtan talaı jas qosylǵansha asyǵyp, kóp ótpeı bir-birinen tura qashyp jatqan joq pa?
«Súıdim, kúıdim» dep atústi nekelese salǵan adamdar kóp. Árkim óz qııalymen úılenedi, jarynyń óz qalaýynan shyǵýyn kútedi. Biraq mundaı qııal tek onda ǵana emes, jarynda da bar. Kisi qııaly bir basqa, turmystyq kúndelikti kúıbeńinen turatyn ómir shyndyǵy bir basqa. Biraq qyz ben jigittiń sóz baılasýy kezinde mundaı asa mańyzdy taqyryptar qozǵala qoımaıdy. Kezdesý barysynda eki jastyń arasynda órbigen áńgime oıyn-saýyqty sóz etýden árige aspaıdy. Qoǵamymyzda kóptep kezdesetin, osyndaı «áttegen-aılardy» saralap qaraıyqshy. Mysaly, bir jigit ýnıversıtetti bitirgen qyzǵa úılendi delik. Kóp uzamaı toı ótip, kisi aıaǵy basylǵan soń jas kelin: «Úıde otyrmaımyn» dep shý shyǵardy. Ashýǵa mingen otaǵasy «Otbasyma kerekti qarjyny ózim tabamyn. Áıelim bala týýdy ekinshi orynǵa ysyryp qoıyp, jumys istep, qyzmet qýmaqshy. Buǵan jol bere almaspyn», dep qarsylasady. Al bosaǵany keshe attaǵan jas kelin: «Meniń armanym áý bastan osyndaı bolatyn, úılenbeı turyp men oǵan úıde otyramyn degem joq» dep, eki qolyn búıirine taıanyp bedireıip otyryp alady. Otbasyn endi qurǵandardyń aralarynda mundaı urys shyqsa, bul shańyraqtan qandaı yrys pen bereke kútemiz?
Keıde jas kelin «Men ata-enemmen tura almaımyn» dep minez kórsetse, jigit «Men áke-sheshemdi tastap kete almaımyn» dep shıryǵady. Mundaı teketiresterdi kórgende «Bul ekeýi sóz baılasqan kezde qydyrýdan basqa túk bitirmegen be?» degen oı eriksiz kókeıdi kólegeılep ketpeıdi. Mundaı urys-keristerdiń deni erteńge kóz júgirtip, tereń oılanbaýdan týyndaıdy. Biz kóp rette oılanýdan qashamyz, bárin bilemin dep oılaımyz. Keıde bári qarsy bop turǵanyn sezsek te, sońy jaqsylyqqa aparyp, marǵulanǵa jetkizbesin ishteı boljasaq ta, nar táýekelge basyp, úmitti úkilep ózimizdiózimiz aldaımyz. «Jastar aqyly kirip, úı bop ketse túzeler», «áıeli durystar», «balaly bolǵan soń aptyǵy basylar» degen sózderge qulaǵymyzdyń eti úırenip-aq qalǵan. Árıne, bulaı bola ketýi ekitalaı ekenin ýaqyt qana kórsetedi. Úılenbeı turyp erteńgi kúnniń máselelerin talqylaýdyń bir paıdasy osynda jatyr. Mundaı ashyq áńgime erteńgi kúni ashý-yza men kóz jasty kóldetýdiń aldyn alady. Tanysý barysyndaǵy áńgime jigitke qyzdy, qyzǵa jigitti tyńdaýyna, tańdaýyna mol múmkindik beredi. Sondyqtan istiń basynda-aq oılaryn ortaǵa salyp, bir-birine pikirlerin bildirgeni, osylaısha ózderiniń qandaı arman-tilegi baryn anyqtaǵany durys. Eger ekeýi osy sóılesý barysynda bir mámilege kelse, eki jaqtyń da júregi tynysh, erteńgi tańy araılap atpaq. Al qarsy jaq belgili bir jaǵdaıdy qabyldaı almaımyn dese, ondaı ydys-aıaǵynyń syldyry kóp otbasyn qurýdy toqtatý jón. Sebebi keıinnen júıkeni juqartyp, jigerdi qum qylatyn, túıini sheshilmeıtin shýly shańyraq bolýdan góri bereke men birlik izdep, ózimen úılese alatyn jar izdeý artyq emes pe?
Eger adam óz taǵdyryn basqa bir adammen qosamyn dese, odan syr búgýi qanshalyqty durys? Keıde adamdar bir-birinen óz bilimi, densaýlyq jaǵdaıy nemese otbasy týraly mańyzdy jaǵdaılarǵa kelgende bir barmaqtaryn ishke búgip qalady. Keıde tipti buryn úılengendigin nemese balasynyń bolmaıtyndyǵyn bile tura jasyratyndar da barshylyq.
Birde aýyldaǵy syıly bir kisiniń otbasyna sol aýyldan basqa jaqqa kóshken ataqty kásipker qyz aıttyryp, quda jiberedi. Ári aýyldas, ári dáýletti adamdarmen quda bolýǵa qyz jaq ta qýanysady. Áke-sheshesi «teńiń» dep qyzyn kóndiredi. Qyz ben jigit birneshe ret jolyǵysyp, til tabysqandaı bolady. Kezdesken saıyn altyn, jaýhar men marjanǵa bólenýdiń de áseri az bolmasa kerek, dýmandatyp toı da ótedi. Kelin túsirip, qudalarǵa quıryq baýyr asatqansha asyqqan jigit jaǵy ulynyń jyndyhanaǵa jatyp shyqqany týraly, júıke aýrýy jaıly eshkimge lám-mım demegen. Qyz birge tura bastaǵan soń ǵana kúıeýiniń boıyndaǵy kemshilikti sezedi. Biraq ata-anasynyń, óziniń atyna kir keltirmeý úshin keıbir oǵash qylyqtaryn baıqamaýǵa tyrysady. Osyny oılap tárbıeli jerden qyz alǵan ata-enesi kelinin úlde men búldege oraıdy, aıtqanyn eki etpeı hanshadaı kútedi. Biraq kúıeýiniń aýrýy qozǵan kúnderdiń birinde ata-enesi kelinin ólimshi kúıde arashalap alady. Jany tiri qalǵanmen bireýdiń mápelegen balasynyń baǵyn baılap, obalyna qalǵandary sózsiz. Jubaıynyń júıke aýrýynan shoshynǵan zaıyby qoryqqanynan tórkinine ketedi de, jalǵandyqqa qurylǵan jup bir jylǵa jetpeı ajyrasyp tynady. Osyndaı oqıǵalardy estigende janyń túrshigedi. Mundaı kúrdeli oqıǵalardy mańyzdy sheshim qabyldar aldynda jasyrýǵa áste bolmaıdy. Sondyqtan úı bolamyn degen kúnnen bastap, eki jastyń arasynda jasyryn syr bolmaı, sabyr men baıypqa barynsha kúsh salý kerek. Ómirdegi eń mańyzdy qadamdy jasarda jan-jaqty oılanbasqa bola ma?
Shámshat Ádilbaeva
